Σε μια κοινωνία η οποία συνεχίζει να επιβραβεύει την λεπτή σιλουέττα, σχεδόν όλοι οι άνθρωποι ανησυχούν ενίοτε για το βάρος τους. Παρόλα αυτά όταν μιλάμε για διατροφικές διαταραχές αναφερόμαστε κυριώς σε μη φυσιολογικές διατροφικές συνήθειες που απειλούν την υγεία των ατόμων, ακόμη και την ζωή τους. Οι πιο κάτω πληροφορίες σε μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων εξηγούν σε συντομία την νευρική ανορεξία και πώς η ψυχολογία μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους που αντιμερωπίζουν αυτή την επικίνδυνη διαταραχή να ανακάμψουν.
Tι είναι η νευρική ανορεξία;
Η νευρική ανορεξία (anorexia nervosa), πιο γνωστή ως ανορεξία, είναι μια πολύ σοβαρή ψυχογενής διατροφική διαταραχή η οποία βρίσκεται μεταξύ των υψηλότερων ποσοστών θνησιμότητας οποιασδήποτε ψυχικής διαταραχής - έως και 18% σε μακροπρόθεσμες μελέτες παρακολούθησης (Harris & Barraclough 1998; Sullivan, 1995; Arcelus, Mitchell, Wales, Nielsen, 2011). Μιλώντας για τη νευρική ανορεξία, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι η διαταραχή, τουλάχιστον αρχικά, δεν εκδηλώνεται με απώλεια της όρεξης αλλά με εκούσιο περιορισμό της προσλαμβανόμενης τροφής. Το άτομο με νευρική ανορεξία, διακατέχεται από έντονο φόβο για την αύξηση του βάρους του. Επομένως περιορίζει σε μεγάλο βαθμό τη ποσότητα τροφής που καταναλώνει, με αποτέλεσμα να χάνει αρκετό βάρος, ενώ παράλληλα έχει διαστρεβλωμένη εικόνα για το σώμα του, πιστεύει δηλαδή ότι το βάρος του είναι φυσιολογικό (ή και αυξημένο). Επομένως, ο περιορισμός της πρόσληψης τροφής ή ακόμα και λιμοκτονία (=συνεχής στέρηση τροφής) αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της ανορεξίας και εξυπηρετεί τη λειτουργία της διατήρησης του επιθυμητού βάρους ή της εμφάνισής τους. Εναλλακτικά, ένα άτομο με ανορεξία μπορεί να χρησιμοποιεί καθαρτικά, διουρητικά ή την υπερβολική άσκηση για να χάσει βάρος. Συχνά τα άτομα με ανορεξία χαρακτηρίζονται από επίμονη έλλειψη αναγνώρισης της σοβαρότητας του χαμηλού σωματικού τους βάρους (DSM-V, American Psychiatric Association, 2013).
Ποιούς επηρεάζει η ανορεξία;
Σύμφωνα με το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας του Ηνωμένου Βασιλείου, οι διατροφικές διαταραχές μπορούν να αναπτυχθούν σε οποιαδήποτε ηλικία, αν και ο κίνδυνος είναι υψηλότερος για τους νέους άνδρες και τις γυναίκες μεταξύ 13 και 17 ετών (NICE, 2017).
Tι οδηγεί ένα άτομο στην νευρική ανορεξία;
Η νευρική ανορεξία ειναι μια πολυσύνθετη και περίπλοκη διαταραχή για την οποία πολλές φορές οι λόγοι εμφάνισης της ποικίλουν και συνυπάρχουν. Η ανορεξία, όπως και άλλες ψυχοχογενείς διατροφικές διαταραχές, αναπτύσσονται ως εξωτερικά σημάδια συναισθηματικών και ψυχολογικών δυσκολιών. Προς το παρόν, δεν έχει βρεθεί κάποια συγκεκριμένη αιτία που προκαλεί την νευρική ανορεξία. Παρόλα αυτά, οι έρευνες μεταξύ του ιατρικού και του ψυχολογικού τομέα, συνεχίζονται προβάλλοντας συνεχώς πιθανούς παράγοντες, όπως: Βιολογικούς παράγοντες, όπως η κληρονομικότητα, καθώς και το επίπεδο κάποιων ορμονών στον εγκέφαλο, όπως της κορτιζόλης. Επίσης, οι ψυχολογικοί παράγοντες και η προσωπικότητα του ατόμου αποτελούν μια πολύ σημαντική και πολυσύνθετη πλευρά της ανορεξίας. Παράγοντες όπως η τελειομανία, ιδεοψυχαναγκαστικές σκέψεις και συμπεριφορές, αποτελούν συχνά χαρακτηριστικά των ατόμων με ανορεξία. Επίσης τα άτομα με ανορεξία πολλές φορές παρουσιάζουν μη ρεαλιστικές προσδοκίες από τον εαυτό τους και τους άλλους. Παρά τα, πιθανώς, πολλά επιτεύγματά τους, συχνά, διακατέχονται από ένα αίσθημα ανεπάρκειας και χαμηλής αυτοπεποίθησης και από ένα ακραίο τρόπο να βλέπουν τον κόσμο (όλα είναι καλά ή κακά, επιτυχημένα ή αποτυχημένα, λιπαρά ή λεπτά). Άλλοι παράγοντες που συντελούν στην ανάπτυξη της διαταραχής, είναι τα κοινωνικά πρότυπα, που κυρίως εισβάλλουν από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ), προβάλλοντας το αδύνατο σώμα ως το επιτυχημένο, ευτυχισμένο και υγιές. Τέλος, τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού περιβάλλοντος, είναι κάποιοι ακόμη παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση της ανορεξίας (Polivy & Herman, 2002).
Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε οτι για οποιοδήποτε συγκεκριμένο άτομο, μερικοί από τους πιο πάνω, όλοι, ή/και άλλοι παράγοντες, πιθανόν να συνυπάρχουν προκαλώντας λιμοκτονία, κορεσμό ή/και εκκαθάριση (με την χρήση διουρητικών κα).
Ποιά είναι τα σημάδια και συμπτώματα της ανορεξίας*;
Είναι σημαντικό να σημειωθεί οτι δεν έχουν όλα τα άτομα με ανορεξία τα ίδια συμπτώματα και συμπεριφορές. Πιο κάτω είναι μερικές από τις πιο συνήθεις συμπεριφορές που μπορεί να παρατηρήθούν σε κάποιον που έχει ανορεξία. Εάν παρατηρήσετε ότι εσείς ή κάποιος που αγαπάτε, αντιμετωπίζετε μερικά ή πολλά από τα σημεία αυτής της λίστας, συνιστάτε να ζητήσετε βοήθεια
Έντονες ανησυχίες για το βάρος και το σχήμα του σώματος
Άτομα με ανορεξία παρουσιάζουν έντονη ενασχόληση σχετικά με το βάρος και το σχήμα του σωματός τους. Γενικά, η απώλεια βάρους είναι πρωταρχικής σημασίας για αυτούς και αρχίζει να υπερισχύει έναντι άλλων σημαντικών ρόλων και ευθυνών της ζωής τους. Επομένως, ενδέχεται να παρατηρήσετε ορισμένες από τις παρακάτω συμπεριφορές που εμφανίζονται:
- Δραματική απώλεια βάρους ή αποτυχία να πραγματοποιηθούν αναμενόμενες αυξήσεις βάρους κατά τη διάρκεια περιόδων φυσιολογικής ανάπτυξης (δηλ. κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, της εφηβείας, της εγκυμοσύνης).
- Υπερβολική ζύγιση.
- Θέτουν σταδιακά όλο και πιο λίγα κιλά ως στόχο.
- Άλλες συμπεριφορές ελέγχου σώματος, περιλαμβάνουν τον συνεχή έλεγχος με μετρήσεις (ή το αντίθετο), κοίταγμα καθρεφτών (ή το αντίθετο). Οι αλλαγές στο βάρος, ακόμη και μικρές διακυμάνσεις προς τα πάνω ή προς τα κάτω, έχουν σημαντικό αντίκτυπο στη διάθεση και την αυτοαξιολόγηση τους.
- Συχνά σχόλια σχετικά με την "αίσθηση λίπους" στο σώμα ή το υπερβολικό βάρος παρά την απώλεια βάρους.
- Υπερβολική άσκηση - προσκόλληση σε άκαμπτο και έντονο πρόγραμμα άσκησης, παρά τον κακό καιρό, την κόπωση, την ασθένεια ή τραυματισμούς.
- Οι ενασχολίες με το σώμα και το βάρος τους γίνονται πρωταρχικής σημασίας.
Διατροφικές Συμπεριφορές
Μπορεί να φαίνεται οξύμωρο, αλλά τα άτομα με ανορεξία συχνά ξοδεύουν πολύ χρόνο σκέφτοντας, προετοιμάζοντας και έχοντας εμμονές γύρω από το φαγητό. Σε μια προσπάθεια αποφυγής της αύξησης του σωματικού βάρους, τα άτομα συχνά αναπτύσσουν άκαμπτους κανόνες για τα τρόφιμα και ενασχολούνται με σκέψεις σχετικές με τροφές και μεθόδους ελέγχου πρόσληψης τους. Μερικά ενδεικτικά σημάδια και συμπτώματα που σχετίζονται με τα τρόφιμα και την κατανάλωση τους περιλαμβάνουν:
· Άρνηση πείνας
· Εξαντλητικές δίαιτες ή περιορισμός της πρόσληψης τροφής
· Άμεση μέτρηση/υπολογισμός θερμίδων ή/και λιπών.
· Άρνηση κατανάλωσης ορισμένων τροφίμων, περιορισμοί για ολόκληρες κατηγορίες τροφίμων
(π.χ. χωρίς υδατάνθρακες, χωρίς κρέας, χωρίς μεταποιημένα τρόφιμα).
· Μαγείρεμα για άλλους ανθρώπους αλλά χωρίς το ίδιο το άτομο να καταναλώνει ή ακομα και να δοκιμάζει το φαγητό.
· Ανάπτυξη τελετουργιών για τα τρόφιμα (π.χ. τρώγοντας τρόφιμα με συγκεκριμένη σειρά, υπερβολικό μάσημα/κόψιμο, αναδιάταξη φαγητού σε ένα πιάτο).
· Πιθανή χρήση καθαρτικών, βοηθημάτων διατροφής ή φυτικών προϊόντων απώλειας βάρους
· Συνεχείς δικαιολογίες για να αποφεύγονται οι ώρες φαγητού ή οι καταστάσεις που αφορούν τα τρόφιμα (π.χ. ψώνια, εξόδοι).
Άλλα σημάδια:
Απουσία εμμηνορρυσιακών κύκλων στις γυναίκες, λόγω ορμονικών διαταραχών που δημιουργούνται
Η προσοχή και η συγκέντρωση του ατόμου μειώνεται σημαντικά.
Αύξηση της απομόνωσης.
Απόσυρση από φίλους και δραστηριότητες που κάποτε απολάμβαναν.
Κατάθλιψη ή/και άγχος (αυτά μπορεί να είναι και σημάδια μιας υποκείμενης συνυπάρχουσας διαταραχής)
Ευερεθιστότητα και αμυντική στάση όταν κάποιος σχολιάσει το βάρος τους ή τις διατροφικές συμπεριφορές τους.
Χαμηλή ενέργεια και κόπωση
Χρήση ιστοτόπων που προωθούν/υποστηρίζουν την ανορεξία.
Εικόνες έντονα αδυνατισμένων ατόμων χρησιμοποιούνται ως έμπνευση.
Στρώματα ή φαρδιά ρούχα χρησιμοποιούνται για να κρυφτεί η απώλεια βάρους (και να κρατηθεί ζεστό το σώμα καθώς πέφτει η θερμοκρασία του σώματος με την απώλεια βάρους).
*Σημείωση:
Ένα άτομο που παρουσιάζει ανορεξία μπορεί να μην καλύπτει όλα τα διαγνωστικά κριτήρια, όμως να βιώνει το ίδιο έντονο άγχος με τα άτομα τα οποία καλύπτουν τα σημεία αυτά. Η έγκαιρη αναγνώριση και αντιμετώπιση του προβλήματος είναι απαραίτητη ώστε η ανορεξία να μην εξελιχθεί στη χειρότερη μορφή της. Επίσης, είναι πολύ εύκολο κάποιες από τις πιο πάνω συμπεριφορές, όταν είναι στα αρχικά στάδια της ανορεξίας να συγχέονται με μια απλή επιθυμία να "τρώμε υγιεινά", "να προσέχουμε το βάρος μας" ή "να χάσουμε μόνο λίγα κιλά". Δυστυχώς, για τους ανθρώπους που πιθανόν να είναι προδιαθετιμένοι για μια διατροφική διαταραχή, αυτοί οι φαινομενικά ακίνδυνοι στόχοι μπορούν γρήγορα να κλιμακωθούν σε γρήγορη απώλεια βάρους και μια πλήρη εμφύσηση διαταραχή της διατροφής. Αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο είναι σημαντικό οι γονείς, οι εκπαιδευτικοί, οι γιατροί και οι προπονητές να γνωρίζουν τις κόκκινες σημαίες πριν τα σημάδια ενταθούν.
Ποιές είναι οι επιπτώσεις της νευρικής ανορεξίας:
Η νευρική ανορεξία είναι μια πολύ επικίνδυνη διαταραχή, η οποία εξελίσσεται σε χειρότερη μορφή όσο αυξάνεται η διάρκεια της. Οι επιπτώσεις είναι πολύ σοβαρές και περιλαμβάνουν: ασυνήθιστα αργό καρδιακό ρυθμό και χαμηλή αρτηριακή πίεση, ξηροδερμία και τριχόπτωση, κόπωση, δύσπνοια, μυϊκή απώλεια, αναιμία, αμηνόρροια (απώλεια του εμμηνορροϊκού κύκλου), σοβαρή δυσκοιλιότητα, οστεοπόρωση, ακόμη και βλάβη της καρδιάς και του εγκεφάλου, ή ακόμα και θάνατο (Gendall & Bulik, 2005). Υπολογίζεται ότι 1 στα 5 άτομα που πάσχουν από νευρική ανορεξία θα πεθάνουν από αυτήν, μετά από χρόνια μάχη αν δεν ζητήσουν βοήθεια (ΚΕΑΔΔ, 2017).
Μπορούν τα άτομα με ανορεξία να βοηθηθούν;
Ναι. Η πιο διαχρονική μελέτη που έγινε μέχρι στιγμής από ερευνητές της Γενικής Νοσοκομειακής Υπηρεσίας της Μασαχουσέτης (22 χρόνια), διαπιστώνει ότι, αντίθετα από ότι πιστεύεται, περίπου τα δύο τρίτα των γυναικών με νευρική ανορεξία θα ανακάμψουν τελικά από τις διατροφικές τους διαταραχές με την παροχή σωστής θεραπείας (Eddy et al., 2017). Είναι σημαντικό η ανορεξία να εντοπιστεί και να αντιμετωπιστεί έγκαιρα.
Ποιά είναι η θεραπεία και πώς μπορεί να βοηθήσει ένας ψυχολόγος;
Τα επιστημονικά πεδία της Ιατρικής, της Διατροφολογίας και της Ψυχολογίας συμφωνούν ότι η θεραπεία της ανορεξίας πρέπει να αντιμετωπίζεται ολιστικά, λαμβάνοντας υπόψη διάφορους παράγοντες.
Μερικά άτομα, μπορεί να ωφεληθούν βραχυπρόθεσμα από μια φαρμακευτική αγωγή ή από ένα διατροφολόγο. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε, ωστόσο, ότι η φαρμακευτική αγωγή ή ένα πρόγραμμα διατροφής πρέπει να χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με την ψυχοθεραπεία και σε καμιά περίπτωση ως αντικατάσταση αυτής. Η θεραπεία της νευρικής ανορεξίας δεν έχει ως μοναδικό στόχο την αποκατάσταση του σωματικού βάρους, η οποία δεν αποτελεί από μόνη της και ένδειξη ίασης. Συχνά ένα άτομο φτάνει σε φυσιολογικό βάρος και πολύ σύντομα το χάνει ξανά ή συνεχίζει να έχει ‘περίεργες’ αντιλήψεις για το σώμα του και για το φαγητό γιατί οι λόγοι που συντέλεσαν στο να εμφανιστεί η ανορεξία ευθύς εξαρχής θα υποβόσκουν ακόμα και μετά την αποκατάσταση βάρους αν δεν ερευνηθούν οι βαθύτερες αιτίες οι οποίες οδήγησαν το άτομο στην ανορεξία. Επομένως, η επαναφορά του φυσιολογικού τρόπου σίτισης, η μείωση των συμπεριφορών που σχετίζονται με τον έλεγχο του σωματικού βάρους, η διόρθωση των διαστρεβλωμένων πεποιθήσεων αναφορικά με τη διατροφή και ένα σωστό περιβάλλον είναι απαραίτητα στοιχεία για την επίτευξη της ανάρρωσης.
Τις περισσότερες φορές η σωστή, και βασισμένη επιστημονικά, στήριξη και θεραπεία των ατόμων με ανορεξία και άλλες διατροφικές διαταραχές γίνεται με τον συντονισμό μιας διεπιστημονικής ομάδας η οποία παρακολουθεί στενά το άτομο, όπως γιατρός, ψυχίατρος, εξειδικευμένος διατροφολόγος και εξειδικευμένος ψυχολόγος.**
Οι ψυχολόγοι διαδραματίζουν ζωτικό ρόλο στην επιτυχή αντιμετώπιση των διατροφικών διαταραχών και αποτελούν αναπόσπαστα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας στη σωστή παροχή φροντίδας. Παρότι η θεραπεία της νευρικής ανορεξίας είναι αρκετά δύσκολή και μακροχρόνια, διαχρονικές έρευνες δείχνουν ότι η ψυχολογική υποστήριξη φέρει θετικά αποτελέσματα (βλ. πρόσφατη ανασκόπηση ερευνών Khalsa, Portnoff, McCurdy-McKinnon, Feusner, 2017). Ο ψυχολόγος δουλεύει στενά τόσο με την υπολοιπη ομάδα, όσο και με το άτομο (ή και την οικογένειά του). Ο ψυχολόγος εντοπίζει σημαντικά θέματα που χρειάζονται προσοχή και αναπτύσσει ένα εξατομικευμένο θεραπευτικό πλάνο για να βοηθήσει το άτομο (ή και την οικογένεια) να αντικαταστήσει τις δυσλειτουργικές σκεψεις και συμπεριφορες με πιο θετικές. Η απλή αλλαγή των σκέψεων και των συμπεριφορών των ατόμων δεν αρκεί, ωστόσο. Για να εξασφαλιστεί διαρκής βελτίωση, τα άτομα με ανορεξία και ο ψυχολόγος πρέπει να συνεργαστούν για να διερευνήσουν τα βαθύτερα ψυχολογικά ζητήματα που αποτελούν τη βάση της διατροφικής διαταραχής. Ο ψυχολόγος μπορεί να εργαστεί μαζί με το άτομο για να επικεντρωθούν στην εξερεύνηση αυτών των βαθύτερων καταστάσεων και τη σωστή διαχείριση των βαθύτερων συναισθημάτων του. Μπορεί επίσης να το βοηθήσει στη συναισθηματική στήριξη για την τήρηση ενός προγράμματος διατροφής, καθώς επίσης και στη βελτίωση των προσωπικών σχέσεων των ατόμων.
Η ομαδική ή οικογενειακή θεραπεία μπορεί επίσης να είναι χρήσιμη, με την τελευταία πολλές φορές να ενδείκνυται.
Κλείνοντας, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η προβολή των ατόμων με νευρική ανορεξία στα ΜΜΕ (π.χ. μοντέλα, ηθοποιοί), όχι μόνο δεν βοηθάει τους ίδιους, δημιουργώντας τους την ψευδαίσθηση ότι αξίζουν να προβάλλονται λόγω της κατάστασης τους την οποία επιθυμούν να διατηρήσουν, ενώ δημιουργεί εξίσου λανθασμένα πρότυπα και αντιλήψεις σε άλλα άτομα με ανορεξία. Τα ΜΜΕ οφείλουν να προβάλλουν τις ιστορίες ατόμων που έχουν καταφέρει να αναρρώσουν, κερδίζοντας έναν πολύ σημαντικό πόλεμο, και δίνοντας έτσι ελπίδα στα υπόλοιπα άτομα που παλεύουν και που επιθυμούν να γίνουν καλά.
**Σημαντική σημείωση: Προτού ανατρέξετε σε κάποιο επαγγελματία ειναι εξαιρετικά σημαντικό να βεβαιωθείτε οτι ο συγκεκριμένος επαγγελματίας είναι εγγεγραμμένος και έχει εξειδικευμένη εκπαίδευση και πείρα στην αξιολόγηση και θεραπεία διατροφικών διαταραχών στις συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα!
Βιβλιογραφία.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.
Arcelus, J., Mitchell, A.J., Wales, J., Nielsen, S. (2011). Mortality rates in patients with anorexia nervosa and other eating disorders. A meta-analysis of 36 studies. Arch Gen Psychiatry, 68 (7), 724–31.
Eddy, K. T., Tabri, N., Thomas J.J., Murray H. B., Keshaviah, A., Hastings, E., Edkins,K., Krishna, M., Herzog, D.B., Keel, P.K., Franko, D.L. (2017). Recovery from anorexia nervosa and bulimia nervosa at 22-Year Follow-Up. Journal of Clinical Psychiatry, 78 (2), 184-189
Gendall, K. A., & Bulik, C. (2005). The Long Term Biological Consequences of Anorexia Nervosa, Current Nutrition & Food Science 1 (1), 87-96.
Harris EC, Barraclough B. Excess mortality of mental disorder. British Journal of Psychiatry, 173,11–53.
Khalsa, S. S., Portnoff, L. C., McCurdy-McKinnon, D., Feusner, J.D. (2017). What happens after treatment? A systematic review of relapse, remission, and recovery in anorexia nervosa, Journal of Eating Disorders, 5:20
National Collaborating Centre for Mental Health. (2004). Eating Disorders: Core interventions in the treatment and management of anorexia nervosa, bulimia nervosa and related eating disorders. The British Psychological Society & The Royal College of Psychiatrists
National Institute for Health and Care Excellence (NICE) (2017). Eating disorders: recognition and treatment. NICE guideline [NG69]. Available at: https://www.nice.org.uk/guidance/ng69/chapter/Recommendations#treating-anorexia-nervosa [date accessed: 28.06.2017]
Polivy, J., & Herman, C. P. (2002). Causes of eating disorders. Annual Review of Psychology, 53, 187–213
Sullivan, P.F. (2015). Mortality in anorexia nervosa. American Journal of Psychiatry, 152 (7), 1073–4.
