Ο χειμώνας έχει μπει για τα καλά και ο κάθε ένας από εμάς έχει ήδη προετοιμαστεί για να προστατευθεί από το κρύο και τις αντιξοότητες του χειμώνα ανάλογα με την περιοχή που ζει και τα μέσα που διαθέτει. Αναρωτηθήκαμε ποτέ όμως, πως ένα άγριο ζώο καταφέρνει να επιβιώσει κατά την διάρκεια του χειμώνα? Όταν δεν έχει τα μέσα που διαθέτει ο άνθρωπος ειδικότερα όταν οι καιρικές συνθήκες είναι τόσο ακραίες που για κάθε ζωντανό οργανισμό καθίστανται επικίνδυνες ακόμα και για την ίδια του την ζωή?
Τα ζώα, μέσα στα εκατομμύρια χρόνια της εξέλιξης τους, έχουν αναπτύξει κάποιους αξιοθαύμαστους μηχανισμούς κατά την διάρκεια των ψυχρών περιόδων του χρόνου ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν τις δύσκολες αυτές ημέρες που για κάθε ζωντανό οργανισμό που ζει στον πλανήτη αποτελεί μια από τις πιο δύσκολες φάσεις της ζωής του.
Στην συνέχεια αναφέρονται τρεις από τις πιο σημαντικές και πιο συχνές προσαρμογές που συναντάμε σε διαφορετικές κατηγορίες ζώων αλλά που έχουν την ίδια ακριβώς χρήση: Την προστασία από το κρύο και την αντιμετώπιση της έλλειψης τροφής λόγω του χειμώνα.
1. Μετανάστευση ή αποδημία:
Η διαδικασία αυτή αναφέρεται στην τακτική διαφόρων κατηγοριών ζώων κυρίων πουλιών αλλά και θηλαστικών και εντόμων, να ταξιδεύουν προς και από μια δεδομένη περιοχή σε κάποια άλλη.
Οι κύριοι λόγοι των μετακινήσεων αυτών γίνονται λόγω αλλαγής στη διαθεσιμότητα τροφής λόγω της αλλαγής του κλίματος και λόγω αποφυγής κακών καιρικών συνθηκών και χαρακτηρίζεται από ένα κυκλικό μοτίβο.
Το πιο κοινό μοτίβο ιδιάιτερα των μεταναστευτικών πουλιών της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής περιλαμβάνει τη μετακίνηση βόρεια για να αναπαραχθούν το καλοκαίρι και επιστροφή στο νότο για να διαχειμάσουν σε θερμότερες περιοχές στο νότο. Επίσης σε ορεινές περιοχές, κάθετες κινήσεις μπορεί να προκύψουν σε χαμηλότερα υψόμετρα με λιγότερη έκθεση σε χειμωνιάτικο καιρό.
Το κύριο πλεονέκτημα της μετανάστευσης είναι η εξοικονόμηση ενέργειας. Τα μεταναστευτικά ζώα έχουν εξελιχθεί να αναλαμβάνουν ταξίδια μεγάλων αποστάσεων με μεγάλη αποτελεσματικότητα και υποβάλλονται σε φυσιολογικές αλλαγές (όπως συσσώρευση λίπους) πριν από το μεγάλο ταξίδι όπου ελαχιστοποιείται το ενεργειακό κόστος.
Μεταναστεύσεις παρουσιάζονται συνήθως κατά μήκος καθιερωμένων οδών που ονομάζονται «μεταναστευτικοί διάδρομοι». Αξίζει να σημειωθεί ότι τα μεταναστευτικά είδη επιστρέφουν συχνά στην περιοχή της γέννησής τους για να αναπαραχθούν. Τα ζώα αυτά είναι καθοδηγούμενα από μια έμφυτη συμπεριφορά (συμπεριλαμβανομένων ορμονικών σημάτων) που τους επιτρέπουν να γνωρίζουν πότε πρέπει να ξεκινήσουν το ταξίδι της αποδημίας και πως να προσανατολιστούν προς μια συγκεκριμένη θέση διανύοντας τόσο μεγάλες αποστάσεις. Ωστόσο, παραμένουν ευέλικτα στις περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως η διαθεσιμότητα τροφής και η θερμοκρασία, οι οποίες μπορεί να διακυμαίνονται ετησίως.
2. Προσαρμοστικότητα:
Ο όρος προσαρμογή δηλώνει τη διαδικασία, με την οποία ένας οργανισμός αποκτά μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον του, μέσα από αλλαγές στη δομή ή τη λειτουργία του. Η προσαρμογή είναι η ιδιότητα των ζωντανών οργανισμών να διαρθρώνουν τα όργανα και τις λειτουργίες τους με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιβιώνουν και να αναπαράγονται κάτω από καθορισμένες συνθήκες και μέσα σε ένα δεδομένο περιβάλλον. Είναι μία από τις πιο χαρακτηριστικές ιδιότητες των ζωντανών οργανισμών, που αφορά τη ρύθμιση των λειτουργιών τους σε σχέση με τις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουν και είναι πιο εμφανής σε περιβάλλοντα με δυσμενείς συνθήκες (έρημοι, πολικές περιοχές, βυθοί των ωκεανών κ.ά.), όπου επιβάλλεται μια εξειδίκευση μορφής και τρόπου ζωής.
Οι μηχανισμοί προσαρμογής πολλών ειδών αλλάζουν ανάλογα με την εποχή προσαρμοζόμενα στη θερμοκρασία και στις διαφορετικές καιρικές συνθήκες. Μπορούν δηλαδή να αναπτύξουν πιο χοντρό τρίχωμα το οποίο θα τα προστατεύσει να αντέξουν το κρύο, ή θα προσαρμόσουν το χρώμα του τριχώματος ή του φτερώματος τους στο χρώμα του χιονιού ώστε να μην είναι ορατά στο συγκεκριμένο χειμερινό τοπίο. Όταν ο καιρός αλλάζει το χοντρό τρίχωμα αντικαθίσταται με πιο ελαφρύ ενώ το χρώμα επανέρχεται στο αρχικό χρώμα που δεν προσομοιάζει με χιονισμένο τοπίο. Άλλοι τρόποι προσαρμοστικότητας είναι η συνήθεια κάποιων ζώων να αποθηκεύουν τροφή τις εποχές του χρόνου που υπάρχει πλεόνασμα ώστε να έχουν αποθέματα τους κρύους μήνες του χρόνου όπου η διαθεσιμότητα τροφής είναι περιορισμένοι. Τέτοια είδη τροφής μπορεί να είναι καρποί θάμνων ή δέντρων, ακόμα και μέρη από σκοτωμένη λεία στην περίπτωση σαρκοφάγων θηλαστικών. Επίσης κάποιες κατηγορίες ζώων όπως τα χειρόπτερα, δημιουργούν αποικίες. Οι αποικίες αυτές διατηρούνται είτε ολόχρονα είτε για μικρότερη χρονική περίοδο και εξυπηρετούν διάφορους σκοπούς. Βασικός σκοπός όμως είναι η εξοικονόμηση ενέργειας μέσα από την παραγωγή ομαδικής θερμότητας. Η δημιουργία ομάδων (clusters) όταν κουρνιάζουν μειώνει την απώλεια θερμότητας. Οι νυχτερίδες είναι μικρές σε μέγεθος και έχουν υψηλό μεταβολισμό, οπότε η διατήρηση της σωστής θερμοκρασίας ιδιαίτερα τους κρύους μήνες του χρόνου είναι απαραίτητη για την επιβίωσή τους.
3. Χειμερία νάρκη
Ένας από τους πιο αξιοθαύμαστους τρόπους που μερικά ζώα καταφέρνουν να επιβιώσουν την δύσκολη εποχή του χειμώνα είναι η διαδικασία γνωστή ως «χειμερία νάρκη». Θηλαστικά όπως η αρκούδα, ο σκαντζόχοιρος, πολλά είδη χειρόπτερων αλλά και τα περισσότερα είδη ερπετών αλλά και εντόμων είναι μερικά από τα ζώα που έχουν αναπτύξει την ικανότητα να πέφτουν σε μια μορφή παρατεταμένου λήθαργου για όσο χρειαστεί σε απάντηση στις σκληρές και κρύες χειμερινές περιόδους. Πιο συγκεκριμένα, κατά την διάρκεια αυτού του λήθαργου, ο οργανισμός του ζώου πέφτει σε μια μορφή βαθιάς ύπνωσης. Τα συστήματα του οργανισμού λειτουργούν στο ελάχιστο δυνατό με σκοπό την εξοικονόμηση ενέργειας μέχρι την βελτίωση των καιρικών συνθηκών όπου η τροφή θα είναι διαθέσιμη και πάλι και δεν θα χρειάζεται η προστασία του ίδιου του ζώου από το κρύο. Η διαδικασία αυτή γίνεται σε καλά προστατευμένα καταφύγια όπως σπηλιές, λαγούμια, εγκαταλελειμμένα κτήρια, κουφάλες δέντρων, τρύπες στο έδαφος κλπ. δηλαδή σε χώρους που παρέχουν στα ζώα προστασία από τυχόν θηρευτές αλλά και απομόνωση από ακραία καιρικά φαινόμενα που μπορεί να παρουσιαστούν κατά την διάρκεια του χειμώνα. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε εύκρατες περιοχές όπως η Κύπρος, η άνοδος της θερμοκρασίας μέσα στο καταχείμωνο μπορεί να διακόψει προσωρινά τη χειμερία νάρκη αρκετών ειδών και κυρίως ερπετών.
Πρέπει ο άνθρωπος να αντιληφθεί ότι ακόμα και για τα άγρια ζώα ο χειμώνας αποτελεί μια δύσκολη εποχή για την επιβίωση τους. Πολλά ζώα χάνουν την ζωή τους στην φύση γιατί δεν μπορούν να προστατευτούν ή να εξασφαλίσουν την απαραίτητη τροφή για να ζήσουν. Για τον λόγο αυτό μπορεί σε μια τέτοια εποχή να αντιληφθούμε ζώα κοντά στο σπίτι μας ή ακόμα κατά την διάρκεια μιας βόλτας στο δάσος και γενικότερα στην ύπαιθρο. Οι κυριότερες αιτίες που μπορεί να βρούμε ένα ζώο εξασθενημένο τον χειμώνα είναι είτε λόγο παρατεταμένης πείνας είτε λόγο συνεχόμενης έκθεσης σε χαμηλές θερμοκρασίες συνέπεια απώλειας του καταφυγίου του. Ας μην γίνουμε η αιτία για περεταίρω ταλαιπωρία κάποιου ζώου σε μια τέτοια περίπτωση. Η καλύτερη ενέργεια είναι να συμβουλευτούμε κάποιο έμπειρο άτομο ή να αφήσουμε το ζώο στην ησυχία του χωρίς να συνεισφέρουμε περισσότερο στην κακή σωματική του κατάσταση λόγω της άγνοιας ή της περιέργειας μας.
