Η μετανάστευση ή αποδημία, αναφέρεται στην τακτική των πουλιών (συνήθως εποχική) να ταξιδεύουν προς και από μια δεδομένη περιοχή σε κάποια άλλη, η οποία αφορά το σύνολο ή μέρος ενός συγκεκριμένου πληθυσμού.

Δεν είναι όλα τα είδη πουλιών αποδημητικά έστω και αν προέρχονται από το ίδιο είδος. Σε αντίθεση με άτακτες κινήσεις, όπως ο νομαδισμός, που γίνονται λόγω αλλαγής στη διαθεσιμότητα τροφής, ενδιαιτημάτων ή λόγω καιρικών συνθηκών, η μετανάστευση των πτηνών χαρακτηρίζεται από ένα κυκλικό μοτίβο.

Το πιο κοινό μοτίβο μεταξύ των μεταναστευτικών πουλιών της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής περιλαμβάνει τη μετακίνηση βόρεια για να αναπαραχθούν το καλοκαίρι και επιστροφή στο νότο για να διαχειμάσουν σε θερμότερες περιοχές στο νότο. Ωστόσο, έχουν παρατηρηθεί και άλλα μοντέλα μετανάστευσης όπως στις τροπικές περιοχές για παράδειγμα όπου ορισμένα είδη μεταναστεύουν σε απάντηση στην αλλαγή των εποχών σε υγρή και ξηρή. Σε ορεινές περιοχές, όπως τα Ιμαλάια, κάθετες κινήσεις μπορεί να προκύψουν λόγω αναπαραγωγής σε χαμηλότερα υψόμετρα με λιγότερη έκθεση σε χειμωνιάτικο καιρό.

Το κύριο πλεονέκτημα της μετανάστευσης είναι η εξοικονόμηση ενέργειας. Στο βόρειο ημισφαίριο, οι μακριές ημέρες του καλοκαιριού, παρέχουν καλύτερες ευκαιρίες για την εκτροφή των νεοσσών. Καθώς οι ημέρες μικραίνουν το φθινόπωρο, τα πουλιά επιστρέφουν σε θερμότερες περιοχές όπου η διαθεσιμότητα τροφής διαφέρει λίγο με την εποχή. Τα μεταναστευτικά πουλιά έχουν εξελιχθεί να αναλαμβάνουν πτήσεις μεγάλων αποστάσεων με μεγάλη αποτελεσματικότητα και υποβάλλονται σε φυσιολογικές αλλαγές (όπως συσσώρευση λίπους) πριν από το μεγάλο ταξίδι όπου ελαχιστοποιείται το ενεργειακό κόστος της πτήσης.

Μεταναστεύσεις παρουσιάζονται συνήθως κατά μήκος καθιερωμένων οδών που ονομάζονται «μεταναστευτικοί διάδρομοι». Αξίζει να σημειωθεί ότι τα μεταναστευτικά είδη επιστρέφουν συχνά στην περιοχή της γέννησής τους για να αναπαραχθούν. Τα πουλιά αυτά είναι καθοδηγούμενα από μια έμφυτη συμπεριφορά (συμπεριλαμβανομένων ορμονικών σημάτων) που τους επιτρέπουν να γνωρίζουν πότε πρέπει να ξεκινήσουν το ταξίδι της αποδημίας και πως να προσανατολιστούν προς μια συγκεκριμένη θέση διανύοντας τόσο μεγάλες αποστάσεις. Ωστόσο, παραμένουν ευέλικτα στις περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως η διαθεσιμότητα τροφής και η θερμοκρασία, οι οποίες μπορεί να διακυμαίνονται ετησίως.

Η μετανάστευση των πτηνών έχει μεγαλύτερες οικολογικές παραμέτρους η οποία καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την διασύνδεση της με την υπόλοιπη ζωή. Οι μεταναστευτικοί κύκλοι συντονίζονται στενά με την εποχική διαθεσιμότητα τροφής, που οδηγεί σε ένα αμοιβαίο κέρδος για τα μεταναστευτικά είδη και τα οικοσυστήματα στα οποία συμμετέχουν. Τα μεταναστευτικά πουλιά μπορούν να εγκατασταθούν σε περιοχές όπου η ζωή δεν είναι σταθερή όλο το χρόνο, ενώ οι πόροι τροφίμων σε ορισμένες περιοχές δεν αξιοποιούνται επαρκώς χωρίς την εποχική παρουσία των μεταναστευτικών πληθυσμών.

Τα διάφορα είδη πουλιών έχουν ποικίλα μοντέλα μετανάστευσης

Οι τρόποι μετανάστευσης των πουλιών μπορεί να ερμηνευθούν και ως προσαρμογές. Στην πραγματικότητα, η ίδια η μετανάστευση, αποτελεί πλεονέκτημα σε ορισμένα είδη πουλιών μόνο, ενώ δεν παρατηρείται σε άλλα τα οποία παραμένουν μόνιμα σε μια περιοχή ή χώρα για όλο το χρόνο. Ένα είδος για να μεταναστεύει, επηρεάζεται από ένα αριθμό παραγόντων με τους πιο κύριους να αποτελούν το κλίμα της περιοχής αναπαραγωγής αλλά και τη διαθεσιμότητα τροφής.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και σε πληθυσμούς ιδίων ειδών μπορεί να μην μεταναστεύει ολόκληρος ο πληθυσμός και ένα μέρος του να παραμένει στην ίδια περιοχή για όλη τη διάρκεια του χρόνου.

Επίσης, μέσα σε ένα συγκεκριμένο πληθυσμό, μπορεί να υπάρχουν διαφορετικά πρότυπα μετανάστευσης με βάση χαρακτηριστικά όπως η ηλικία και το φύλο. Για παράδειγμα, μπορεί σε κάποια είδη να μεταναστεύουν μόνο τα θηλυκά, ενώ τα αρσενικά να παραμένουν μόνιμα στην ίδια περιοχή κλπ.

Οι μεταναστεύσεις επίσης χαρακτηρίζονται από το μήκος του ταξιδιού των ίδιων των πουλιών. Κάποια είδη μπορεί να μεταναστεύουν σε μικρές αποστάσεις ενώ κάποια άλλα να ξεπερνούν ακόμα και τα 11.000 km συνεχόμενης πτήσης.

Πριν από τη μετανάστευση τέτοιων μεγάλων ταξιδιών, περίπου το 55 % του σωματικού βάρους των πτηνών είναι αποθηκευμένο σε λίπος ώστε να τροφοδοτεί το πουλί κατά το ταξίδι χωρίς διακοπή.

• ταξίδια μετανάστευσης παρατηρούνται σε αρκετά είδη πουλιών. Κλασικό παράδειγμα ένας νεοσσός στέρνας ο οποίος δακτυλιώθηκε στα νησιά Farne, ανατολικά της βρετανικής ακτής, και έφθασε στη Μελβούρνη της Αυστραλίας σε μόλις τρεις μήνες από την ημέρα δακτυλίωσης του, ένα ταξίδι πάνω από την θάλασσα μεγαλύτερο των22.000 km.

Οι μεταναστεύσεις μπορεί να εξελίσσονται κατά τη διάρκεια της ημέρας ή της νύχτας. Πολλά από τα μικρά εντομοφάγα πουλιά, όπως οι Συλβίδες, τα Κολίβρια και οι Μυγοχάφτες, μεταναστεύουν κατά τη διάρκεια της νύχτας. Οι κυριότεροι λόγοι που μεταναστεύουν νύχτα είναι οι εξής:

• ελαχιστοποίηση κινδύνου θήρευσης
• αποφυγή υπερθέρμανσης που ενδέχεται να προκύψει από την ενέργεια που δαπανάται για να πετούν σε τόσο μεγάλες αποστάσεις.

Τα μικρότερα είδη που μεταναστεύουν κατά τη διάρκεια της ημέρας τείνουν να είναι εκείνα που κάνουν σύντομες μεταναστεύσεις, όπως οι κορυδαλλοί και οι σπίνοι, ή που μπορούν να τρέφονται κατά τη διάρκεια της πτήσης όπως για παράδειγμα τα χελιδόνια και τα πετροχελίδονα.

Το υψόμετρο στο οποίο τα πουλιά πετούν κατά τη μετανάστευση, ποικίλλει επίσης. Σε γενικές γραμμές, τα πουλιά πετούν σε χαμηλό υψόμετρο το οποίο κυμαίνεται από 150-600 μέτρα. Ωστόσο, σε μια εκστρατεία στο όρος Everest βρέθηκαν σκελετοί πάπιας και λιμόζας στα 5.000 μέτρα του παγετώνα Κούμπου. Έχουν επίσης παρατηρηθεί χήνες να πετούν πάνω από τις ψηλότερες κορυφές των Ιμαλαίων σε πάνω από 8.840 μέτρα..

Τα αποδημητικά πτηνά ακολουθούν καθορισμένες διαδρομές μετανάστευσης

Συνήθως τα μεταναστευτικά πουλιά κινούνται κατά μήκος καθιερωμένων οδών γνωστών ως μεταναστευτικοί διάδρομοι, οι οποίοι επιλέγονται και καθορίζονται μέσω γεωγραφικών, οικολογικών ή και ακόμη μετεωρολογικών παραγόντων. Οι διάδρομοι αυτοί συνήθως αφορούν οροσειρές ή ακτές, και μπορεί να ευνοηθούν από ανοδικά ρεύματα, ενώ αποφεύγονται γεωγραφικοί φραγμοί, όπως μεγάλες εκτάσεις ανοικτού νερού.

Θεωρητικές αναλύσεις, δείχνουν ότι τυχόν παρακάμψεις που αυξάνουν την απόσταση της πτήσης αναγκάζει τα πουλιά να πετούν λιγότερο αποτελεσματικά.

Ωστόσο, ορισμένα είδη δεν ακολουθούν πάντα τις ίδιες διαδρομές αλλά χρησιμοποιούν και πλάγιες μεταναστευτικές διαδρομές που αντικατοπτρίζουν το ιστορικό φάσμα των διαδρομών αυτών και απέχουν πολύ από το οικολογικής άποψης βέλτιστο. Οι διαδρομές αυτές πιστεύεται ότι είναι συνέπεια της επέκτασης που συνέβηκε πριν από χιλιάδες χρόνια. Παρακάμψεις μπορεί επίσης να προκληθούν από διαφορετικές συνθήκες στον άνεμο, από παρουσία θηρευτών ή άλλους παράγοντες. Μερικά μεγάλα πουλιά βασίζονται σε θερμά ανοδικά ρεύματα αέρα, ώστε να μπορέσουν να πετάξουν σε μεγάλα υψόμετρα. Τέτοια πουλιά είναι διάφορα αρπακτικά είδη, όπως γύπες, αετοί, γερακίνες, καθώς και πελαργοί. Τα μεταναστευτικά είδη που ανήκουν σε αυτές τις ομάδες έχουν μεγάλη δυσκολία όταν πρόκειται να διασχίσουν διαδρομές πάνω από νερό, γι’ αυτό και προτιμούν οι μετακινήσεις τους να γίνονται πάνω από ξηρά. Ιδιαίτερα στη Μεσόγειο αναγκάζονται να διασχίσουν στενά σημεία ξηράς με μαζικό αριθμό μεγάλων αρπακτικών, πελαργών και άλλων ειδών να περνούν από περιοχές όπως το Γιβραλτάρ και ο Βόσπορος.

Ορισμένα είδη αντιμετωπίζουν αυξημένο τον κίνδυνο της θήρευσης κατά τις περιόδους αιχμής κατά την μετανάστευση. Για παράδειγμα, το φαλκόνι της Ελεονώρας, που φωλιάζει σε νησιά της Μεσογείου όπως η Κύπρος, έχει μια πολύ καθυστερημένη περίοδο αναπαραγωγής, (Αύγουστος – Σεπτέμβριος), ώστε να εκμεταλλεύεται τη φθινοπωρινή μετανάστευση και το πέρασμα μικροπουλιών από τα βόρεια κατευθυνόμενα προς νότια ώστε να συλλαμβάνει εύκολα τη λεία του για να μεγαλώνει τους νεοσσούς του.

Παρά το γεγονός ότι τα μεταναστευτικά πουλιά καθοδηγούνται από γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες ώστε να ακολουθούν ειδικές διαδρομές, σε αρκετές περιπτώσεις τα πουλιά αυτά μπορούν να χάσουν το δρόμο τους. Έχουν καταγραφεί αρκετές περιπτώσεις όπου μεγάλες ομάδες μεταναστευτικών πουλιών αντί να ταξιδεύουν νότια για να διαχειμάσουν, παρατηρούνται να επιστρέφουν πίσω στους χώρους αναπαραγωγής και ακόμα βορειότερα ενώ αντίξοες καιρικές συνθήκες όπως ο άνεμος μπορεί να οδηγήσει μεγάλο αριθμό μεταναστών σε παράκτιες περιοχές

Μοτίβα μετανάστευσης – Πολλά μεταναστευτικά ευρωπαϊκά και βορειοαμερικανικά είδη πετούν νότια το χειμώνα

Η απόσταση που διανύουν τα μεταναστευτικά πουλιά του βόρειου ημισφαιρίου ποικίλει ευρέως. Ορισμένα ευρωπαϊκά είδη που τρέφονται με έντομα όπως Συλβίδες, χελιδόνια και πελαργοί, μετακινούνται σε περιοχές της Αφρικής νοτίως της Σαχάρας. Επίσης, είδη της βόρειας Αμερικής όπως τα κολίβρια τα οποία φωλιάζουν στο νότιο Καναδά, μπορούν να ταξιδέψουν στο μακρινό νότο μέχρι τον Παναμά για τη χειμερινή περίοδο.

Μεγαλύτερα επίσης είδη που αναπαράγονται σε βόρειες περιοχές όπως πάπιες, χήνες, και κύκνοι είναι μετανάστες μεγάλων αποστάσεων, τα οποία μετακινούνται από τους χώρους αναπαραγωγής τους στην Αρκτική, νότια, αρκετά μακριά για να ξεφύγουν από παγωμένα νερά. Κάποια είδη που είναι πιο ανθεκτικά στο κρύο παραμένουν στο βόρειο ημισφαίριο, αλλά μετακινούνται σε περιοχές με ηπιότερα κλίματα όπως συμβαίνει στην περίπτωση των παρυδάτιων πτηνών.

Δύο κατηγορίες μεταναστευτικών θαλασσοπουλιών

Τα μεταναστευτικά θαλασσοπούλια χαρακτηρίζονται σε «παράκτια», τα οποία μεταναστεύουν κατά μήκος της υφαλοκρηπίδας, και σε «πελαγικά», τα οποία κινούνται σε ολόκληρη την ανοιχτή θάλασσα. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει πουλιά όπως κορμοράνους και γλάρους, τα οποία κινούνται κατά μήκος των ακτογραμμών ενώ χαρακτηριστικό πελαγικό είδος είναι το άλμπατρος, το μεγαλύτερο σε άνοιγμα φτερούγων είδος στον κόσμο. Δεδομένου ότι είναι μακρόβια πτηνά, μπορούν να καλύπτουν τεράστιες αποστάσεις καλύπτοντας εκατομμύρια χιλιόμετρα κατά τη διάρκεια της ζωής τους που είναι πάνω από 50 χρόνια.

Τροπική μετανάστευση. Βροχερή και ξηρή περίοδος

Στις τροπικές περιοχές, υπάρχει μικρή διακύμανση στο μήκος της ημέρας όλο το χρόνο, ενώ είναι πάντα αρκετά θερμό για επαρκή διαθεσιμότητα τροφής. Εκτός από εποχικές κινήσεις στο βόρειο ημισφαίριο για σκοπούς διαχείμασης, τα περισσότερα είδη αποτελούν μόνιμους κατοίκους των περιοχών αυτών. Υπάρχουν όμως μερικά είδη, κυρίως κούκοι, που αποτελούν μετανάστες μεγάλων αποστάσεων κατά τις μη αναπαραγωγικές περιόδους. Ωστόσο, ορισμένα άλλα τροπικά είδη μετακινούνται σε ποικίλες αποστάσεις ανάλογα με τις βροχοπτώσεις. Πολλές τροπικές περιοχές έχουν κύκλους από υγρές και ξηρές εποχές, όπως οι μουσώνες της Ινδίας που αποτελούν ίσως το πιο κλασικό παράδειγμα. Ένα είδος του οποίου η κατανομή εξαρτάται από τη βροχή είναι και η Αλκυόνη.

 

Κάθετες μεταναστεύσεις

Ορισμένες μετακινήσεις περιορίζονται απλά σε αλλαγές στο υψόμετρο, όπου διάφορα είδη μετακινούνται κάθετα από υψηλότερες ζώνες σε πρόποδες οροσειρών ή πεδιάδες κατά τη διάρκεια δυσμενών καιρικών συνθηκών ώστε να αποφύγουν το κρύο που παρατηρείται σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Στα Ιμαλάια και τις Άνδεις, υπάρχουν επίσης και εποχικές κάθετες κινήσεις από πολλά είδη, οι οποίες μπορούν να καταλήξουν σε μεταναστεύσεις μεγάλου μήκους.

Σήματα

Τα χρονοδιαγράμματα στην μετανάστευση ελέγχονται σε μεγάλο βαθμό από γενετικούς παράγοντες. Αντίθετα, η ικανότητα των μεταναστευτικών πτηνών στην πλοήγηση και τον προσανατολισμό κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης είναι ένα πολύ πιο πολύπλοκο φαινόμενο που μπορεί να περιλαμβάνει τόσο ενδογενή (εσωτερικά) προγράμματα στον εγκέφαλο του πουλιού, καθώς και εκπαίδευση και εμπειρία διαμέσου της συμπεριφοράς.

Οι αλλαγές στο κλίμα και το περιβάλλον καθορίζουν την ετοιμότητα των πουλιών για μετανάστευση

Το κύριο περιβαλλοντικό «σύνθημα» για την μετανάστευση είναι η αλλαγή του κλίματος, που σχετίζεται με ορμονικές αλλαγές στα μεταναστευτικά πουλιά. Η υπόφυση (ένας ενδοκρινής αδένας που ελέγχει την κυκλοφορία με ορμονικά ερεθίσματα) προετοιμάζει τα πουλιά για πτήση από την έναρξη του ταξιδιού τους δημιουργώντας φυσιολογικές αλλαγές. Ωστόσο, ορισμένες οικολογικές συνθήκες, όπως οι αλλαγές στη θερμοκρασία και τις καιρικές συνθήκες, είναι απαραίτητες για να σηματοδοτήσουν την έναρξη της πτήσης. Κατά την περίοδο πριν από τη μετανάστευση, πολλά πουλιά εμφανίζουν υψηλότερη δραστηριότητα, γνωστή ως «μεταναστευτική ανησυχία». Η συμπεριφορά αυτή, η οποία καταγράφεται ακόμα και σε πουλιά σε κλουβιά (π.χ. βράχυνση της ημέρας και πτώση θερμοκρασίας), επισημαίνει τον ρόλο του ενδογενούς προγραμματισμού στα πουλιά που μεταναστεύουν. Επίσης, στα πουλιά που προετοιμάζονται για μετανάστευση παρατηρούνται μεταβολικές αλλαγές, όπως αυξημένη εναπόθεση λίπους, που δίνει τη δυνατότητα κάλυψης μεγάλων αποστάσεων, για τη διατήρηση της μυϊκής πρωτεΐνης, επιτρέποντάς τους να φέρουν σε πέρας το εξαντλητικό ταξίδι της μετανάστευσης.

Η ικανότητα πλοήγησης και προσανατολισμού κατά την πτήση προϋποθέτει εξειδικευμένες αισθήσεις

Οι ικανότητες πλοήγησης των μεταναστευτικών πουλιών έχει αποδειχθεί ότι βασίζονται σε ένα συνδυασμό από ικανότητες, όπως η ανίχνευση μαγνητικών πεδίων, χρησιμοποιώντας οπτικά ορόσημα και τηλεπισκόπηση αλλά και μέσω οσφρητικών ερεθισμάτων. Πολλά πουλιά έχει αποδειχθεί ότι έχουν κάτι ως επιπλέον «αίσθηση προσανατολισμού» δηλαδή, είναι σε θέση να πετάξουν σε μια συγκεκριμένη σταθερή κατεύθυνση, ανεξάρτητα από το σημείο που έχουν απελευθερωθεί. Ένας εσωτερικός μηχανισμός, σαν ρολόι, επιτρέπει στα πουλιά να χρησιμοποιούν τον ήλιο ως σημείο προσανατολισμού και τον προσδιορισμό της γωνίας του ήλιου πάνω από τον ορίζοντα. Νυκτόβια μεταναστευτικά είδη μπορούν επίσης να χρησιμοποιούν τα αστέρια για προσανατολισμό. Ωστόσο, η ικανότητα των πτηνών στην πλοήγηση κατά τη μετανάστευση δεν μπορεί να εξηγηθεί μέσω του ενδογενούς προγραμματισμού, ακόμη και με τη βοήθεια περιβαλλοντικών παραμέτρων. Η δυνατότητα των πουλιών να εκτελούν με επιτυχία μεγάλες αποστάσεις μπορεί ίσως μόνο να εξηγηθεί πλήρως με τη γνωστική ικανότητά τους να αναγνωρίζουν τα διάφορα ενδιαιτήματα και να σχηματίζουν νοητούς χάρτες. Τα συνεχή μοτίβα μετανάστευσης υποδεικνύουν ότι υπάρχει μια ισχυρή γενετική συνιστώσα η οποία αφορά το χρονοδιάγραμμα και τη διαδρομή, κάτι που όμως μπορεί να τροποποιηθεί από περιβαλλοντικές επιρροές.

Ιστορικό υπόβαθρο και μοντέρνες μέθοδοι παρακολούθησης της μετανάστευσης

Παρά το γεγονός ότι η μετανάστευση των πουλιών έχει παρατηρηθεί εδώ και χιλιάδες χρόνια, μέχρι τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα δεν μπορούσε να επεξηγηθεί επαρκώς η εξαφάνιση των πουλιών από τα βόρεια κλίματα κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Η μετανάστευση των πτηνών έχει μελετηθεί χρησιμοποιώντας μια ποικιλία τεχνικών, με το μαρκάρισμα των πουλιών να αποτελεί την παλαιότερη μέθοδο. Η χρήση χρώματος για να σημαδεύονται τα φτερά, η χρήση ραντάρ, η δορυφορική παρακολούθηση και οι δακτυλιώσεις είναι μερικές από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται σήμερα για τη μελέτη της μετανάστευσης. Πιο σύγχρονες μέθοδοι για τον προσδιορισμό της έντασης της μετανάστευσης, κάνουν χρήση ήχου μέσω ηχογραφήσεων σε μεγάλα ύψη, ο οποίος αναλύεται στη συνέχεια στο εργαστήριο ώστε να μετρηθεί ο χρόνος σε συνάρτηση με τη συχνότητα μετανάστευσης των ειδών.

Η μετανάστευση των πουλιών αποτελούσε και θα αποτελεί ένα θαύμα της φύσης που όπως και πολλά άλλα ο άνθρωπος δεν θα καταφέρει ποτέ να εξηγήσει απόλυτα. Πρέπει να σεβαστούμε το γεγονός ότι για τα πουλιά, από τα πιο μικρά μέχρι και τα πιο μεγάλα, η μετανάστευση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της επιβίωσης τους και η διαδικασία και τα διάφορα μοτίβα μετανάστευσης δεν μπορούν παρά να μας βοηθήσουν να μάθουμε λειτουργίες που δεν θα μπορούσαμε ποτέ να κατανοήσουμε ακόμα και για το δικό μας όφελος.