Το παράκτιο-θαλάσσιο περιβάλλον της Μεσογείου δέχεται «επιθέσεις» από πολλές κατευθύνσεις, με αποτέλεσμα η θαλάσσια βιοποικιλότητα της περιοχής μας να υποβαθμίζεται και σε κάποιες περιπτώσεις να εξαφανίζεται. Μία από τις κυριότερες επιθέσεις που δέχεται η Μεσόγειος είναι η εισαγωγή και η εξάπλωση ξενικών ειδών, που δεν ανήκουν στο περιβάλλον της περιοχής.

Όμως ένα ξενικό είδος δεν αποτελεί αυτόματα απειλή για τη Μεσόγειο. Η απειλή δημιουργείται όταν το ξενικό είδος έχει την ικανότητα να πολλαπλασιάζεται στο φυσικό περιβάλλον στο οποίο δεν ανήκει, καταλαμβάνοντας ζωτικό χώρο και εκτοπίζοντας τα αυτόχθονα είδη. Σε αυτή την περίπτωση το είδος ονομάζεται Χωροκατακτητικό Ξένο Είδος (ΧΞΕ) και σαρώνει τα πάντα στο πέρασμά του!

Ποια τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των θαλάσσιων ΧΞΕ;

Σε γενικές γραμμές, τα ΧΞΕ αναπτύσσονται και αναπαράγονται γρήγορα, σε μεγάλους αριθμούς. Μπορούν να προσαρμόζονται εύκολα σε διαφορετικές συνθήκες, έτσι αυξάνονται και πληθύνονται σε νέες τοποθεσίες. Αυτή τους η ικανότητα προσαρμογής, δίνει στα θαλάσσια ΧΞΕ πλεονέκτημα σε σχέση με τα ενδημικά είδη, τα οποία τείνουν να χάνουν τη μάχη.

Ποια η προέλευση των θαλάσσιων ΧΞΕ;

Υπολογίζεται ότι υπάρχουν 1.000 είδη θαλάσσιων ΧΞΕ στη Μεσόγειο και ο ρυθμός εισαγωγής τους πιστεύεται ότι προσεγγίζει το ένα είδος κάθε 1.5 βδομάδα (Περιφερειακό Κέντρο Δράσης για τις Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές Περιβαλλοντικού Προγράμματος του ΟΗΕ). Στην ανατολική Μεσόγειο, τα πλείστα θαλάσσια ΧΞΕ προέρχονται από τον Ινδο-Ειρηνικό Ωκεανό και την Ερυθρά Θάλασσα και εισέρχονται στην περιοχή μας ενεργά ή παθητικά μέσω της Διώρυγας του Σουέζ, ενώ ένας μικρότερος αριθμός θαλάσσιων ΧΞΕ εισέρχεται από τον Ατλαντικό Ωκεανό μέσω των στενών του Γιβραλτάρ. Λόγω και της προσέλευσης τους, τα θαλάσσια ΧΞΕ της Μεσογείου που εισέρχονται μέσω της Διώρυγας του Σουέζ  ονομάζονται και Λεσσεψιανά, από τον Φερντινάν Λεσσέψ ο οποίος συνέδεσε το όνομά του με τη διάνοιξη της διώρυγας.

Έκταση προβλήματος

Τα θαλάσσια ΧΞΕ είδη αποτελούν σοβαρότατο πρόβλημα για το θαλάσσιο περιβάλλον της Μεσογείου και το φαινόμενο αυτό έχει αναγνωριστεί ως η μεγαλύτερη θαλάσσια βιολογική εισβολή παγκοσμίως.

Η Κύπρος, λόγω του νησιώτικου χαρακτήρα της και της μακρόχρονης γεωγραφικής απομόνωσης και παράλληλα της πλούσιας βιοποικιλότητας που τη χαρακτηρίζει, είναι ιδιαίτερα ευάλωτη σε βιολογικές εισβολές. Στο θαλάσσιο της περιβάλλον έχουν καταγραφεί τουλάχιστον 183 ξενικά είδη, από τα οποία τα 16 θεωρούνται χωροκατακτητικά.

Ποια είναι τα θαλάσσια ΧΞΕ που έχουν καταγραφεί στην Κύπρο;

Τα κύρια είδη Λεσσεψιανών ψαριών που έχουν καταγραφεί στα ύδατα της Κύπρου είναι οι κουρκούνες (Siganus spp.), οι λαγοκέφαλοι (Lagocephalus spp. και Torquigener flavimaculosus) , τα πιθκιαύλια (Fistularia spp.), το πετρομπάρμπουνο (Parupeneus forsskali), το λεοντόψαρο (Pterois miles), ο ρώσσος (Sargocentron rubrum) και ο παπανικολής (Saurida lessepsianus). Κάποια από αυτά τα είδη έχουν εμπορική αξία και αλιεύονται τόσο από επαγγελματίες όσο και από ερασιτέχνες αλιείς, όπως είναι η άσπρη και η μαύρη κουρκούνα.

ΧΞΕ θαλάσσιας χλωρίδας έχουν επίσης καταγραφεί στο νησί μας. Αυτά περιλαμβάνουν το χλωρόφυτο Caulerpa racemosa το Αγγειόσπερμο Halophyla stipulacea, το ροδόφυτο Lophocladia lallemandii, αλλά και το φαιοφύκος Strypopodium schimperi.

Τα περισσότερα ΧΞΕ όμως που συναντάμε στην θαλάσσια περιοχή της Κύπρου είναι ασπόνδυλα, όπως για παράδειγμα το μαλακόστρακο Portunus segnis,, το γαστερόποδο Bursatella leachii,, το δίθυρο Pinctada radiata,  οι μέδουσες Cassiopea andromeda, Rhopilema nomadica, Mnemiopsis leidyi, και το κεφαλόποδο (Sepioteuthis lessoniana) κοινός γνωστό ως σουπιοκαλάμαρο, το οποίο αλιεύεται τόσο από επαγγελματίες, όσο και από ερασιτέχνες.

Επιπτώσεις από τα Θαλάσσια ΧΞΕ

Η απειλή που συνιστούν τα ΧΞΕ για τη βιοποικιλότητα και το οικοσύστημα μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, όπως σοβαρές επιπτώσεις στα ενδημικά είδη και στη δομή και λειτουργία των οικοσυστημάτων. Μπορεί να προκληθούν αλλαγές στην διατροφή, αύξηση στον ανταγωνισμό μεταξύ των ενδημικών και ξενικών ειδών, μετάδοσης ασθενειών, αλλά και αντικατάσταση ενδημικών ειδών σε σημαντικό ποσοστό του εύρους εξάπλωσής τους, που πιθανώς να οδηγήσει και σε τοπική εξαφάνιση. Επιπλέον, τα ΧΞΕ μπορούν να έχουν σημαντικές δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου, στον τουρισμό και στην οικονομία.

Η  ζημιά που προκαλούν στην ευρωπαϊκή οικονομία εκτιμάται γύρω στα 12 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως. Στο θαλάσσιο περιβάλλον,  οι ζημιές αυτές έχουν να κάνουν με τη μείωση στην απόδοση της αλιείας και την αλλοίωση των υδάτινων συστημάτων, που προκαλεί μείωση στην αξία αναψυχής και πολιτιστικής κληρονομιάς.

Υπάρχουν λύσεις για αντιμετώπιση των ΧΞΕ;

Πρόσφατα η Ε.Ε. παρουσίασε νέα πρόταση κανονισμού για προστασία του περιβάλλοντος η οποία έχει ως στόχο να περιορίσει τις ζημιές που προκαλούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο τα Χωροκατακτητικά Ξένα Είδη (ΧΞΕ). Ο προτεινόμενος κανονισμός προβλέπει, μεταξύ άλλων, τη δημιουργία ενός ειδικού καταλόγου φυτών και ζώων, των οποίων η εισαγωγή στην Ε.Ε. από άλλες χώρες θα πρέπει να ελέγχεται, αφού μπορούν να προκαλέσουν τεράστιες ζημιές σε τοπικά είδη, αλλά και στην ανθρώπινη υγεία και οικονομία.

Η έγκαιρη ανίχνευση είναι ζωτικής σημασίας, καθώς είναι πολύ πιο εύκολο και οικονομικά αποδοτικό να αντιμετωπιστούν τα νεοεισερχόμενα είδη πριν εγκατασταθούν σε μια περιοχή. Επίσης, για κάποια είδη όπως οι κουρκούνες, ή το λεοντόψαρο, τα οποία είναι κατάλληλα για βρώση, προωθείται η κατανάλωσή τους από το κοινό.

Συμβολή του ΤΑΘΕ στην αντιμετώπιση ΧΞΕ

Το Τμήμα Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών (ΤΑΘΕ) είναι υπεύθυνο για την εφαρμογή Ευρωπαϊκών κανονισμών για την πρόληψη και διαχείριση της εισαγωγής και εξάπλωσης χωροκατακτητικών ξένων ειδών καθώς και για τη χρήση ξενικών ειδών στην υδατοκαλλιέργεια. Επιπρόσθετα, το ΤΑΘΕ συλλέγει αλιευτικά δεδομένα για ξενικά είδη, ως αρμόδια αρχή για την επίσημη καταγραφή νέων ξενικών ειδών. Το ΤΑΘΕ, έχει προχωρήσει και σε έκδοση ενημερωτικού υλικού για τα θαλάσσια ΧΞΕ, ώστε το κοινό να είναι ενήμερο για την παρουσία τους στα ύδατα της Κύπρου.

Πώς το έργο Πανδώτειρα βοηθά στην αντιμετώπιση των θαλάσσιων ΧΞΕ

Στο πλαίσιο του Έργου Πανδώτειρα, ενός δεκαετούς Έργου το οποίο συγχρηματοδοτείται από το Πρόγραμμα LIFE της ΕΕ, ήδη καταγράφεται η παρουσία θαλάσσιων ΧΞΕ σε θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές (ΘΠΠ) του δικτύου Natura 2000, αλλά και οι επιπτώσεις που έχει η παρουσία τους στα ενδημικά είδη σε βαθμό που να επηρεάζεται η αποτελεσματικότητα της ΘΠΠ. Τα διαχειριστικά σχέδια για τις ΘΠΠ του δικτύου Natura 2000, θα αναθεωρηθούν και θα συμπεριληφθούν σε αυτά μέτρα μείωσης των θαλάσσιων ΧΞΕ με στόχο την διατήρηση και προστασία των ενδημικών ειδών.

Μάθετε περισσότερα για το έργο Πανδώτειρα εδώ.

Συγγραφή: Δρ. Γιάννα Σαμουήλ (Τμήμα Αλιείας και Θαλασσίων Ερευνών)