Η ύφεση που ξεκίνησε στις Η.Π.Α. το 2008 στιγμάτισε την παγκόσμια οικονομική ιστορία. Βασικό δίδαγμα της ύφεσης αποτελεί η ανάγκη για ύπαρξη θεσμών που ενδυναμώνουν τα αντανακλαστικά της οικονομίας σε εξωτερικά σοκ. Η επιτυχία όμως των θεσμών, εξαρτάται από την υποστήριξη κοινωνικά αποδεκτών – άγραφων κανόνων, δηλαδή ανεπίσημων θεσμών, όπως η κουλτούρα δικαιοσύνης και αξιοκρατίας που εδραιώνονται ή αποδομούνται σε βάθος χρόνου.

Οι πελατειακές σχέσεις αναμεταξύ κομμάτων και ψηφοφόρων, αποτελούν άλλο παράδειγμα ανεπίσημου θεσμού, που παρά τα βραχυπρόθεσμα οφέλη που προσφέρει ελλοχεύει μακροπρόθεσμους κινδύνους καθώς προάγει μια κουλτούρα διαφθοράς και αναξιοκρατίας. Η διαφθορά αποτελεί παγκόσμιο πρόβλημα αφού υπολογίζεται ότι περίπου 5% του παγκόσμιου Α.Ε.Π. χάνεται ετησίως λόγο διαφθοράς στον πολιτικό-οικονομικό χώρο.  Τα ποσοστά αύξησης στις καταδίκες πολιτικών αξιωματούχων τα  τελευταία χρόνια για θέματα διαφθοράς αναδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο το πρόβλημα που υπάρχει και στη Κύπρο, και δείχνουν ότι βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ανεπίσημους θεσμούς που ίσως αποτελούν πλέων μέρος της κουλτούρας μας.

Η αντίληψη των Κυπρίων για το μέγεθος της διαφθοράς στον τόπο

Βάση των αποτελεσμάτων που παρουσιάζονται στο Ευροβαρόμετρο του 2017 προκύπτει ότι 70% των ιδιωτικών εταιριών θέτουν την ευνοϊκή μεταχείριση συγκεκριμένων ατόμων και τον νεποτισμό σαν παράγοντες που συνδέονται με τη διαφθορά στην Κύπρο. Επιπλέον,  23% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι η ευνοϊκή μεταχείριση συγγενών και φίλων από δημόσιους αξιωματούχους αποτελεί διαδεδομένη πρακτική. Φαίνεται επίσης ότι 90% των εταιριών πιστεύουν ότι υπάρχουν πολύ στενοί δεσμοί μεταξύ κομμάτων και κατόχων του κεφαλαίου έτσι  προάγεται η διαφθορά και η δημιουργία πελατειακών σχέσεων. Συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σημαντικό ποσοστό της τάξης του 87% των εταιριών σε Κύπρο και Βουλγαρία θεωρούν ότι ο ευκολότερος τρόπος σύναψης δημόσιων συμβάσεων είναι η χρήση πολιτικών διασυνδέσεων είτε η δωροδοκία.

Ιδιωτική έρευνα που διεκπεραιώθηκε το 2015 δείχνει ότι η διαφθορά λόγο έλλειψης διαφάνειας επηρέασε  ιδιαίτερα τον τραπεζικό τομέα διαμορφώνοντας τη φήμη της Κύπρου σαν κέντρο ξεπλύματος χρήματος. Επιπλέον, φαίνεται να υπήρξε διαφθορά σε πολιτικό επίπεδο έτσι ενδέχεται να πάρθηκαν σημαντικές αποφάσεις με γνώμονα την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων συμφερόντων  έναντι του κοινού οφέλους.  Ιδιαίτερα προβλήματα εντοπίστηκαν επίσης στον τομέα διαχείρισης ακινήτων όπου οι πολύπλοκες διαδικασίες που αφορούσαν  εγκρίσεις αδειών οικοδομής ενθάρρυναν την κατάχρηση εξουσίας από επιθεωρητές οικοδομών. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα επακόλουθα της κρίσης στην κυπριακή οικονομία ανέδειξαν πολλά σκάνδαλα που αποκάλυψαν τον βαθμό διαφθοράς που υπήρξε. Τιμωρήθηκαν πρόσωπα από αρκετούς πολιτικούς χώρους που υπηρέτησαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, γεγονός που ενισχύει το επιχείρημα περί κουλτούρας διαφθοράς έναντι μεμονωμένων κρουσμάτων. 

Η πραγματική επίδραση της κουλτούρας διαφθοράς στην οικονομική ανάπτυξη

Παλαιότερες μελέτες έδειξαν ότι σε οικονομίες που βρίσκονται σε πρώιμη φάση ένας βαθμός διαφθοράς θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν λιπαντικό.  Αυτή η άποψη υποθέτει ότι οι ευνοούμενες εταιρίες μεγαλώνουν σε γρήγορους ρυθμούς, αναγκάζοντας τις υπόλοιπες εταιρίες να αυξήσουν την αποδοτικότητα τους για να παραμείνουν ανταγωνιστικές. Εντούτοις, σε ανεπτυγμένες οικονομίες η διαφθορά αυξάνει το κόστος συναλλαγών έτσι μειώνει την αποδοτικότητα των εταιριών καθώς δεν διανέμονται αποτελεσματικά οι συντελεστές παραγωγής.  Για παράδειγμα, αν η πολυπλοκότητα στις διαδικασίες εισαγωγής αγαθών είναι μεγάλη λόγω ύπαρξης διαφθοράς, αποθαρρύνονται οι καινοτόμες δραστηριότητες που χρειάζονται άδειες εισαγωγής υλικού κεφαλαίου από το εξωτερικό καθώς μειώνονται τα πιθανά κέρδη. Επίσης, η γραφειοκρατική διαφθορά αναγκάζει τις ιδιωτικές εταιρίες να επενδύουν αρκετά στο πολιτικό κεφάλαιο συρρικνώνοντας έτσι τις επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναμικό, γεγονός που μειώνει την παραγωγικότητα τους. Επιπλέον η ανισότητα ευκαιριών που προκύπτει δημιουργεί άνιση κατανομή πλούτου και εισοδήματος και οδηγεί σε εκνευρισμό και κοινωνικό-πολιτική αστάθεια, μειώνοντας μακροπρόθεσμα τη συνολική κερδοφορία.

Εξίσου σοβαρό απότοκο της διαφθοράς αποτελεί η φοροδιαφυγή που μειώνει τα κρατικά έσοδα και κατ’ επέκταση επηρεάζει τη δυνατότατα του κράτους να αφιερώσει κονδύλια σε τομείς όπως η υγεία και η παιδεία που υποστηρίζουν τη μακρόπνοη οικονομική ανάπτυξη.  Επιπροσθέτως, οι ψηλοί δείκτες διαφθοράς προσελκύουν λιγότερες ή μικρότερες ξένες επενδύσεις, καθώς τα επίπεδα του παγκόσμιου ανταγωνισμού επιβάλλουν στις πολυεθνικές να μειώσουν στο ελάχιστο τα επενδυτικά ρίσκα. Συνεπώς οι ξένοι επενδυτές λαμβάνουν υπόψη τους δείκτες διαφθοράς κάθε πιθανού επενδυτικού προορισμού. Επίσης φαίνεται ότι η διαφθορά επηρεάζει την αποτελεσματική εκμετάλλευση φυσικού πλούτου, που στην περίπτωση της Κύπρου αφορά την ανακάλυψη υδρογονανθράκων. Η νόσος των Ολλανδών υποδεικνύει ότι η ανακάλυψη νέων πηγών φυσικού πλούτου  δεν οδηγεί απαραίτητα σε οικονομική ανάπτυξη αν δεν υποστηρίζεται από θεσμούς ικανούς  να καταπολεμήσουν τη διαφθορά και να αυξήσουν την παραγωγικότητα.

Προϋποθέσεις για επιτυχία των πολιτικών προτάσεων κατά της διαφθοράς

Φαίνεται πως οι βασικοί υποψήφιοι για την προεδρία της δημοκρατίας αναγνωρίζουν το πρόβλημα και προτείνουν σειρά μέτρων για την αντιμετώπιση του.  Κοινά στοιχεία στις προτάσεις των υποψηφίων Π.Τ.Δ. αφορούν έλεγχο στο πόθεν έσχες πολιτικών προσώπων και οντοτήτων, διαμόρφωση θεσμών για πάταξη διαπλοκής στο δικαστικό και αστυνομικό σώμα, την ενίσχυση της ελεγκτικής υπηρεσίας και τη δημιουργία τμημάτων εσωτερικού ελέγχου στους κρατικούς μηχανισμούς, την εισαγωγή της ηλεκτρονικής δικαιοσύνης αλλά και σειρά μέτρων που περιορίζουν την ασυλία πολιτικών προσώπων δημιουργώντας αντικίνητρα για εμπλοκή σε πράξεις διαφθοράς. Οι ποιο πάνω προτάσεις στοχεύουν τη βελτίωση στους δείκτες διαφθοράς, μπορούν όμως να διασφαλίσουν μακροπρόθεσμες λύσεις αν το πρόβλημα πλέον αποτελεί ανεπίσημο θεσμό;

Για να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι παθογένειες του συστήματος θα πρέπει μαζί με τα αντικίνητρα που προτείνονται να υιοθετηθούν πρακτικές που υποστηρίζουν τη δημιουργία υγειών ανεπίσημων θεσμών. Βασικό πυλώνα αποτελεί η εμβάθυνση της ποιότητας της παιδείας, καθώς η αύξηση του μορφωτικού επιπέδου επιτρέπει στους πολίτες να προβαίνουν σε πολιτικές επιλογές που δεν περιορίζονται στο στενό πλαίσιο της εξυπηρέτησης προσωπικών συμφερόντων αλλά του κοινού οφέλους.

Στην τρέχουσα προεκλογική αναμέτρηση παρατηρούνται καταγγελίες για προσπάθειες εξαγοράς πολιτικού κεφαλαίου, γεγονός που υποδεικνύει ότι το υφιστάμενο σύστημα δεν αποτρέπει εύκολα την διεξαγωγή αναξιοκρατικών πρακτικών έτσι απαξιώνεται από μεγάλη μερίδα νέων ψηφοφόρων.  Η δύναμη της ψήφου όντως αποτελεί τον κύριο μοχλό πίεσης των πολιτών έναντι του υφιστάμενου συστήματος. Ψηφίζουμε όμως βάση πολιτικών προσεγγίσεων και προτάσεων ή απλά ¨ψωνίζουμε¨ πολιτικά πακέτα που ικανοποιούν τις βραχυπρόθεσμες μας ανάγκες.