Η 26η Σεπτεμβρίου τιμάται ως η Πακγόσμια Ημέρα Αντισύλληψης, με ουσιαστικό σκοπό την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης γύρω από τις διαθέσιμες μεθόδους αντισύλληψης, τον οικογενειακό προγραμματισμό και την ασφαλή ερωτική ζωή.

Ζητήματα από τα οποία απορρέουν πληθώρα δικαιωμάτων, τα οποία στο σύνολό τους απαρτίζουν τη “μαγική” συνταγή προς κατοχύρωση της σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας του κάθε ατόμου. 

Πόσο ενημερωμένη είναι όμως η κυπριακή κοινωνία για τις επιλογές της; Κατά πόσο το κράτος, αλλά και το σύστημα υγείας και εκπαίδευσης υποστηρίζουν τα σεξουαλικά δικαιώματα του κάθε πολίτη; Δικαιώματα που πολλές φορές μένουν στα “συρτάρια”, παραγκωνίζονται και αντιμετωπίζονται με προκαταλήψεις και ταμπού. 

Για να δώσουμε μια απάντηση σε όλα τα παραπάνω, επικοινωνήσαμε με την Μαρία Επαμεινώνδα, Εκτελεστική Διευθύντρια του Κυπριακού Συνδέσμου Οικογενειακού Προγραμματισμού, η οποία κατέδειξε τις αδυναμίες, τις πραγματικότητες και τον δρόμο για επίτευξη της απρόσκοπτης πρόσβασης σε όλες τις βασικές υπηρεσίες σεξουαλικής υγείας. 

Ποιες είναι οι διαθέσιμες μέθοδοι αντισύλληψης στην Κύπρο και πώς επιλέγουμε την κατάλληλη για εμάς; Τι ισχύει σε ευρωπαϊκό επίπεδο;

Οι επιλογές σε μεθόδους αντισύλληψης στην Κύπρο περιορίζονται στα αντισυλληπτικά χάπια τα οποία είναι διαθέσιμα με συνταγή γιατρού και μπορεί μια γυναίκα να τα προμηθευτεί στα φαρμακεία, τα ενδομήτρια σπειράματα (σπιράλ /IUD) τα οποία τοποθετούνται από γυναικολόγο, το ανδρικό προφυλακτικό και την αντρική και γυναικεία στείρωση. Καμιά από τις μεθόδους αντισύλληψης δεν είναι κατάλληλη για όλα τα ζευγάρια αλλά όλες είναι επαρκώς αποτελεσματικές, εφ’ όσον χρησιμοποιηθούν σωστά.

Κάθε γυναίκα προτού κάνει χρήση οποιασδήποτε μεθόδου αντισύλληψης είναι σημαντικό να συμβουλευτεί τον/την γυναικολόγο της. Η πρόσβαση σε διαφορετικές μεθόδους αντισύλληψης επιτρέπει σε μια γυναίκα να επιλέξει την καταλληλότερη μέθοδο για την ίδια, είτε για λόγους υγείας ή λόγω προτίμησης, έτσι ώστε να αποφύγει μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη. Πέραν, βέβαια, από τις αντισυλληπτικές δράσεις αυτών των μεθόδων, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και η διάσταση της προστασίας από τις Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενες Λοιμώξεις. Η μοναδική διαθέσιμη μέθοδος αντισύλληψης που προστατεύει από τις Σεξουαλικές Μεταδιδόμενες Λοιμώξεις είναι το αντρικό προφυλακτικό.

Σε αντίθεση με τη χώρα μας, οι επιλογές σε μεθόδους αντισύλληψης στην Ευρώπη είναι πολλές. Για παράδειγμα οι διαθέσιμες μέθοδοι αντισύλληψης περιλαμβάνουν διαφορετικά είδη αντισυλληπτικών χαπιών, τα γυναικεία προφυλακτικά, ενέσιμες μεθόδους αντισύλληψης, επιθέματα, τα οποία τοποθετούνται σε μέρη του σώματος, σπερματοκτόνα (μορφή σπρέι), διαφράγματα κ.α. Η Γαλλία, η οποία παρέχει ήδη δωρεάν αντισύλληψη στα κορίτσια κάτω των 18 ετών, αποφάσισε πρόσφατα να επεκτείνει την ηλικία των δικαιούχων μέχρι τα 25. Ο Γάλλος υπουργός Υγείας δήλωσε ότι «έχουμε παρατηρήσει ότι η χρήση αντισύλληψης μειώνεται σε αυτές τις ηλικίες και ο λόγος είναι το οικονομικό κόστος. Και για μας είναι ανυπόφορο το ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να προστατεύσουν τον εαυτό τους».

Στο δικό μας πλαίσιο, φαίνεται να είναι αδιάφορο καθώς οι μέθοδοι αντισύλληψης δεν συμπεριλαμβάνονται καν στο ΓΕΣΥ ενώ το σπιράλ, δεν προσφέρεται στα κρατικά νοσηλευτήρια ως μέθοδος αντισύλληψης αλλά τοποθετείται μόνο για ιατρικούς λόγους. Μια γυναίκα έχει πρόσβαση στο σπιράλ μόνο στον ιδιωτικό τομέα με ένα κόστος απαγορευτικό για τις πλείστες γυναίκες, ιδιαίτερα αυτές που ανήκουν στις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού. Κάνω συγκεκριμένη αναφορά σε αυτή τη μέθοδο, καθώς είναι μια μέθοδος απαραίτητη για συγκεκριμένες γυναίκες των οποίων οι συνθήκες δεν επιτρέπουν χρήση κάποιας άλλης μεθόδου. Επανειλημμένα τα τελευταία χρόνια ζητήσαμε από το Υπουργείο Υγείας να εξηγήσει τους λόγους για τους οποίους δεν προσφέρεται το σπιράλ ως μέθοδος αντισύλληψης στα κρατικά νοσηλευτήρια αλλά δεν λάβαμε ποτέ ουσιαστική απάντηση.

Τι νομίζετε ότι χρήζει βελτίωσης στην Κύπρο σε ό,τι αφορά τη σεξουαλική αναπαραγωγική υγεία;

Πιστεύω ότι η σεξουαλική αναπαραγωγική υγεία ως θέμα συγκροτημένης πολιτικής δεν έχει τύχει της απαιτούμενης προσοχής στην Κύπρο, παραμένει στο περιθώριο, ενώ μέχρι σήμερα δεν έχει απασχολήσει το δημόσιο διάλογο που αναπτύσσεται στην κοινωνία στο βαθμό και τη συχνότητα με την οποία αναμένεται για κάτι τόσο σοβαρό και άμεσα συνδεδεμένο με την ανθρώπινη φύση.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρόσφατα ψήφισε την έκθεση για τη Σεξουαλική και Αναπαραγωγική Υγεία και Δικαιώματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η έκθεση αντικατοπτρίζει τις θέσεις και εισηγήσεις μας και δίνει απάντηση στο ερώτημα σου. Τονίζει τη σημασία της πρόσβασης σε όλες τις βασικές υπηρεσίες σεξουαλικής υγείας και παροτρύνει τα κράτη μέλη να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν πολιτικές που θα διασφαλίσουν τη σεξουαλική αναπαραγωγική υγεία και δικαιώματα όλων.

Για την αντισύλληψη συγκεκριμένα, μεταξύ άλλων καλεί τα κράτη μέλη να διασφαλίσουν την παροχή συμβουλευτικών υπηρεσιών οικογενειακού προγραμματισμού ειδικά από επαγγελματίες του τομέα της υγείας και την πρόσβαση σε αυτές τις υπηρεσίες σε όλους τους πολίτες, ακόμη και σε εκείνους που δεν μπορούν οικονομικά να έχουν πρόσβαση σε ποικιλία ποιοτικών και εύκολων στη χρήση μεθόδων αντισύλληψη. Επιπρόσθετα να διασφαλίσουν ότι τα άτομα μπορούν να επιλέγουν την καλύτερη για αυτούς μέθοδο αλλά και να διασφαλίσουν την αντιμετώπιση όλων των εμποδίων που μπορεί να αντιμετωπίσει ένα άτομο για πρόσβαση σε μεθόδους αντισύλληψης π.χ. οικονομικούς ή κοινωνικούς – δεν το επιτρέπει ο/η σύντροφος. Μόνο έτσι διασφαλίζεται το θεμελιώδες δικαίωμα στην υγεία και το δικαίωμα επιλογής.

Επιπλέον, καλεί τα κράτη μέλη να διασφαλίσουν ότι όλες οι υπηρεσίες υγείας παρέχουν κατάλληλη τακτική ιατρική και ψυχολογική φροντίδα, η οποία προάγει και υπερασπίζεται τη σεξουαλική και αναπαραγωγική υγεία των γυναικών καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Υπενθυμίζει ότι τα κράτη μέλη και οι δημόσιες αρχές έχουν την ευθύνη να παρέχουν τεκμηριωμένες και ακριβείς πληροφορίες σχετικά με την αντισύλληψη και να θεσπίζουν στρατηγικές για την αντιμετώπιση και την εξάλειψη των εμποδίων, των μύθων, του στίγματος και των παρανοήσεων, και να καθιερώσουν προγράμματα και εκστρατείες ευαισθητοποίησης σχετικά με τις σύγχρονες επιλογές αντισύλληψης.

Αυτό που απομένει είναι το κράτος μας, επιτέλους να θέσει ως προτεραιότητα του την σεξουαλική αναπαραγωγική υγεία και να προχωρήσει άμεσα στην υιοθέτηση και εφαρμογή των συστάσεων που περιλαμβάνονται στην έκθεση, ψηφίζοντας ταυτόχρονα στον προϋπολογισμό του το κονδύλια που απαιτούνται για την εφαρμογή τους.

Τι είναι ο οικογενειακός προγραμματισμός;

Ο οικογενειακός προγραμματισμός είναι το βασικό δικαίωμα κάθε ζευγαριού και της κάθε γυναίκας να αποφασίζει ελεύθερα αν και πότε θα αποκτήσει παιδιά, τον αριθμό τους και τη χρονική απόσταση ανάμεσα στις γεννήσεις τους. Για να είναι σε θέση ένα ζευγάρι ή μια γυναίκα να ασκήσει το δικαίωμα αυτό θα πρέπει να έχει πρόσβαση τόσο σε έγκυρες πληροφορίες αλλά και σε υψηλού επιπέδου υπηρεσίες σεξουαλικής και αναπαραγωγικής υγείας. Η δημιουργία κέντρων οικογενειακού προγραμματισμού στην Κύπρο είναι ουσιαστικής σημασίας. Θα αποτελέσουν εκείνους τους χώρους που θα παρέχουν δωρεάν εξειδικευμένες υπηρεσίες σε θέματα σεξουαλικής αναπαραγωγικής υγείας όπως για παράδειγμα συμβουλευτική και παροχή μεθόδων αντισύλληψης, ενημέρωση και συμβουλευτική σε ζευγάρια που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδιά, αλλά και σε εκείνα που δυσκολεύονται, και στήριξη για μια υγιή εγκυμοσύνη.

Σε χώρες όπου λειτουργούν τέτοια κέντρα όπως είναι η Ελλάδα, συμβάλουν στη μείωση των εκτρώσεων, στην πρόληψη των Σεξουαλικώς Μεταδιδόμενων Λοιμώξεων, στη ενδυνάμωση ζευγαριών που θέλουν ή δυσκολεύονται να αποκτήσουν παιδιά. Μια γυναίκα αλλά και ένας άντρας, για να είναι σε θέση να διαχειριστεί τις οποιεσδήποτε προκλήσεις στην προσωπική, οικογενειακή, επαγγελματική και κοινωνική της ζωή, απαιτείται η πρόσβαση σε τέτοιου είδους υπηρεσίες.

Ποια στατιστικά στοιχεία υπάρχουν για τις αμβλώσεις στην Κύπρο και τι προνοεί η νομοθεσία;

Δεν υπάρχουν στατιστικά δεδομένα που να αφορούν τις αμβλώσεις για οποιαδήποτε ηλικιακή ομάδα πέραν από κάποια δεδομένα που καταγράφονται από τα κρατικά νοσηλευτήρια. Ως αποτέλεσμα δεν έχουμε αντικειμενική εικόνα για τον αριθμό των εκτρώσεων που πραγματοποιούνται ετησίως, τις ηλικιακές ομάδες των γυναικών και των κοριτσιών, τους λόγους για τους οποίους επιλέγουν να τερματίσουν την εγκυμοσύνη και άλλους παράγοντες. Πολλές φορές δημοσιεύονται αριθμοί οι οποίοι δεν βασίζονται σε ερευνητικά και επιστημονικά δεδομένα. Θεωρώ ότι είναι περιττό να υπογραμμίσουμε τη σημασία της συλλογής δεδομένων και τη διεξαγωγή ερευνών. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να εντοπίσουμε τις ανάγκες των γυναικών και τις αδυναμίες που αφορούν το σύστημα υγείας για να σχεδιάσουμε μεταξύ άλλων, προγράμματα και πολιτικές για την πρόληψη και αντιμετώπιση ανεπιθύμητων εγκυμοσύνων. Ταυτόχρονα, να στηρίξουμε τις γυναίκες και τα κορίτσια, να συμβάλουμε στη βελτίωση των υπηρεσιών σεξουαλικής υγείας και στην εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας για την καταπολέμηση του στίγματος εις βάρος των γυναικών.

Στην Κύπρο σύμφωνα με την νομοθεσία επιτρέπεται ο τερματισμός εγκυμοσύνης υπό κάποιες προϋποθέσεις. Όταν η εγκυμοσύνη τερματίζεται με τη συναίνεση της εγκύου από μαιευτήρα-γυναικολόγο και όταν δεν έχουν συμπληρωθεί δώδεκα (12) εβδομάδες εγκυμοσύνης· ή όταν η εγκυμοσύνη είναι αποτέλεσμα βιασμού, σεξουαλικής κακοποίησης ενήλικης ή ανήλικης ή σεξουαλικής κακοποίησης γυναίκας με νοητική αναπηρία ή αιμομιξίας και εφόσον δεν έχουν συμπληρωθεί δεκαεννέα (19) εβδομάδες εγκυμοσύνης, ή εάν κατόπιν ιατρικών εξετάσεων υπάρχουν ενδείξεις ανωμαλίας που συνεπάγονται παθολογικά θέματα με τη γέννηση του παιδιού ή και όταν διατρέχει κίνδυνο η ζωή της εγκύου ή βλάβη της σωματικής ή ψυχικής της υγείας από συνέχιση της εγκυμοσύνης. Όταν η εγκυμονούσα είναι ανήλικη η έκτρωση γίνεται μόνο με γραπτή συναίνεση ενός εκ των κηδεμόνων της.

Παρόλο που η νομοθεσία επιτρέπει την έκτρωση, πολλές γυναίκες που απευθύνονται στα κρατικά νοσηλευτήρια για τερματισμό εγκυμοσύνης αντιμετωπίζουν πολύ σημαντικά εμπόδια. Αυτό το γνωρίζουμε γιατί ως Σύνδεσμος διατηρούμε τη Γραμμή 1455 η οποία παρέχει στήριξη και πληροφόρηση σε θέματα σεξουαλικής υγείας και ευημερίας, και έτσι δεχόμαστε τηλεφωνήματα από γυναίκες που αναζητούν βοήθεια. Σύμφωνα με αυτές τις γυναίκες, σε αρκετές περιπτώσεις το προσωπικό κρατικών νοσηλευτηρίων προσπαθεί να τις πείσει να αλλάξουν γνώμη, τις παραπέμπει σε κρατικά νοσηλευτήρια άλλων επαρχιών ή στον ιδιωτικό τομέα χωρίς οποιοδήποτε σύστημα παραπομπής με τη δικαιολογία ότι δεν κάνουν εκτρώσεις και τέλος πολλές φορές έχει συμβεί να ενημερώσουν τις γυναίκες ότι δεν μπορούν να κάνουν έκτρωση γιατί είναι παράνομο ενώ δεν είναι.

Ο ΟΚΥπΥ, μετά από δική μας ενημέρωση για την κατάσταση που επικρατεί στα κρατικά νοσηλευτήρια, έδρασε άμεσα με αποστολή εγκυκλίου προς τα κρατικά νοσηλευτήρια. Σε αυτήν συμπεριέλαβε την νομοθεσία και καλούσε το προσωπικό να φροντίσει για ενημέρωση των γυναικών σχετικά με τις επιλογές και τα δικαιώματα τους αλλά και να μην έχουν κατευθυντική στάση προς τις γυναίκες.

Δυστυχώς, η πληροφόρησή μας είναι ότι αυτά τα φαινόμενα συνεχίζουν να εμφανίζονται τόσο στο κρατικό αλλά και στον ιδιωτικό τομέα. Η κατευθυντική στάση του προσωπικού και των επαγγελματιών υγείας είναι απαράδεκτη και εκτός πλαισίου της ηθικής άσκησης. Θεωρούμε ότι στις περιπτώσεις όπου οι επαγγελματίες υγείας που για προσωπικούς λόγους αρνούνται σε μια γυναίκα να κάνει έκτρωση οφείλουν και είναι υποχρέωση τους να παραπέμψουν γυναίκες σε άλλους επαγγελματίες υγείας και να μην τις αφήνουν εκτεθειμένες. Είναι υποχρέωση και ευθύνη του κράτους να φροντίσει ώστε οι γυναίκες που επιλέγουν ή που χρειάζονται τερματισμό εγκυμοσύνης, όταν αυτός είναι νόμιμος, να μπορεί να έχει ουσιαστική πρόσβαση σε αυτόν.

Πόσο ενημερωμένοι είναι οι Κύπριοι για όλα τα παραπάνω, όπως και γενικότερα για τα σεξουαλικά τους δικαιώματα;

Για άλλη μια φορά δυστυχώς θα αναφερθώ στην έλλειψη δεδομένων. Πολύ λίγα γνωρίζουμε στη βάση επιστημονικών δεδομένων σε ό,τι αφορά τις γνώσεις αλλά και αντιλήψεις των Κυπρίων σε θέματα που αφορούν τη σεξουαλική υγεία και συγκεκριμένα την αντισύλληψη.

Παρόλα αυτά, ο Σύνδεσμος ο οποίος δραστηριοποιείται εδώ και 50 χρόνια στον τομέα της σεξουαλικής αναπαραγωγικής υγείας μέσα από την εμπειρική του γνώση μπορεί να δηλώσει υπεύθυνα ότι η γνώση των Κυπρίων σε όλες τις ηλικίες είναι πολύ περιορισμένη σε αυτά τα θέματα όπως επίσης και οι συντηρητικές στάσεις και αντιλήψεις διαδεδομένες. Αυτό το στηρίζουμε γιατί διαχρονικά έχουμε επαφή και επικοινωνία με διάφορες ομάδες πληθυσμού, ιδιαίτερα παιδιά και νέους μέσα από τα προγράμματα σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης που υλοποιούμε, μέσα από συζητήσεις και διαβουλεύσεις με νέους και νέες και με άτομα που δεν ανήκουν απαραίτητα στην κατηγορία των νέων, και τέλος μέσα από τη Γραμμή 1455 που διαθέτουμε για στήριξη και πληροφόρηση.

Πώς θα μπορούσε όμως αυτή η εικόνα να ήταν διαφορετική, από τη στιγμή που η επικοινωνία γύρω από τη σεξουαλικότητα και το σεξ, παρεμποδίζεται από προκαταλήψεις και ταμπού, η εφαρμογή της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης στα σχολεία είναι ανεπαρκής, δεν διαθέτουμε υπηρεσίες σεξουαλικής αναπαραγωγικής υγείας φιλικές προς τους νέους, και δεν επενδύουμε ως κράτος σε δράσεις όπως εκστρατείες ενημέρωσης ή άλλες για την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του κοινού αλλά και την εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας.

*κεντρική φωτογραφία από AP