Τον Απρίλιο του 2023, οι Δρ. Ime Akanyeti, Δρ. Beste Oymen, και  Ενάλια Φύσις Περιβαλλοντικό Κέντρο Ερευνών ξεκίνησαν το ταξίδι για την ταυτοποίηση και ποσοτικοποίηση των φυτοφαρμάκων στο θαλάσσιο περιβάλλον του νησιού μας, μέσω του χρηματοδοτούμενου από την ΕΕ δικοινοτικού έργου PestSeaCides (Επιπτώσεις Φυτοφαρμάκων Χερσαίας Προέλευσης στο Θαλάσσιο Περιβάλλον). Το έργο PestSeaCides είναι το πρώτο ερευνητικό έργο στην Κύπρο με σκοπό τη διερεύνηση της ρύπανσης που προκαλείται από τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα χερσαίας προελεύσεως στο θαλάσσιο περιβάλλον. Η παρουσία και συγκέντρωση διάφορων τύπων φυτοφαρμάκων θα μελετηθεί σε επιλεγμένες περιοχές της Κύπρου.

Οι στόχοι του έργου είναι (α) η κατανόηση των διόδων μεταφοράς των φυτοφαρμάκων στο θαλάσσιο περιβάλλον μετά τη μεταφορά τους στα υπόγεια και υπέργεια ύδατα, (β) να προσδιορίσει την υφιστάμενη κατάσταση, όσον αφορά τη ρύπανση από φυτοφάρμακα στο θαλάσσιο περιβάλλον και την υπεράσπιση αποτελεσματικών νομοθετικών εργαλείων σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα, (γ) η συμβολή στο σημαντικό κενό γνώσης που υπάρχει ωφελώντας τις βασικές ομάδες ενδιαφερομένων, (δ) η προώθηση της αλλαγής στη στάση και αντίληψη για τα φυτοφάρμακα, μέσω της εκπαίδευσης και της ευαισθητοποίησης, και (ε) η διάχυση των επιστημονικών ευρημάτων, αυξάνοντας την ευαισθητοποίηση για το θέμα και κινητοποίηση του ενδιαφέροντος στην επιστημονική κοινότητα.

Τί είναι τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα;

Τα φυτοφάρμακα (φυτοπροστατευτικά προϊόντα, βιοκτόνα) είναι ουσίες που χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση, εξάλειψη και πρόληψη οργανισμών που θεωρούνται επιζήμιοι στη γεωργία (προστασία των καλλιεργειών) και τη δημόσια υγεία. Μπορεί όμως να προκαλέσουν δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένου του καρκίνου, επιπτώσεις στην αναπαραγωγή και το ανοσοποιητικό ή/και το νευρικό σύστημα.

Υφιστάμενη Κατάσταση

Τα ίχνη που αφήνουν τα φυτοφάρμακα ονομάζονται «υπολείμματα». Το Ανώτατο Υπολειμματικό Επίπεδο (ΑΥΕ) αναφέρεται ως το ανώτατο όριο υπολειμμάτων που είναι νόμιμα ανεκτό, μέσα ή πάνω σε τρόφιμα ή ζωοτροφές, όταν τα φυτοφάρμακα εφαρμόζονται σωστά (Καλή Γεωργική Πρακτική). Το 2017, η Κύπρος είχε τα υψηλότερα ποσοστά υπέρβασης ανώτατων υπολειμματικών ορίων (ΑΥΕ) φυτοφαρμάκων σε τρόφιμα και ζωοτροφές, ενώ το 2020 ήταν η 3η σε σειρά χώρα με τα υψηλότερα ποσοστά υπέρβασης των επιπέδων σε φυτοφάρμακα.

Η «Έκθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 2020 για τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα» αναφέρει την ύπαρξη υπολειμμάτων σε δείγματα που λήφθηκαν από 30 χώρες, με αποκορύφωμα την αναφορά 35 διαφορετικών φυτοφαρμάκων σε μόνο μια φράουλα. Επιπλέον, πολλά μη εγκεκριμένα από την ΕΕ φυτοφάρμακα βρέθηκαν επανειλημμένα σε τυχαία δείγματα τροφίμων που καλλιεργήθηκαν στην επικράτεια της ΕΕ, σε επίπεδα που υπερέβαιναν τα νόμιμα όρια.

Τα αποτελέσματα αυτά, υποδεικνύουν ό,τι δεν υπάρχει αποτελεσματικός έλεγχος αναφορικά με τη χρήση και εφαρμογή των φυτοφαρμάκων, εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων, αλλά ούτε στις ποσότητες και τα είδη που χρησιμοποιούν και αγοράζουν. Παρόμοια προβλήματα έχουν αναφερθεί στο βόρειο τμήμα της Κύπρου, υποδεικνύοντας παρόμοιες επιβλαβείς πρακτικές από παραγωγούς γεωργικών προϊόντων.

Γιατί είναι σημαντική η μελέτη των φυτοφαρμάκων στο θαλάσσιο περιβάλλον;

Τα αποτελέσματα από τα προγράμματα παρακολούθησης αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την εκτίμηση της έκθεσης των καταναλωτών της ΕΕ μέσω της διατροφής τους. Το 2020, η έκθεση της ΕΕ για τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων σε τρόφιμα ανάφερε ό,τι τα δείγματα ψαριών κάλυπταν αναλυτικό εύρος 318 διαφορετικών φυτοφαρμάκων. Η ανάλυση αυτή, έδειξε ότι το 6,3% των δειγμάτων ψαριών έφεραν υπολείμματα φυτοφαρμάκων στο όριο ή και πέραν του ορίου  μέτρησης. Υπολείμματα φυτοφαρμάκων βρέθηκαν σε θαλάσσια είδη όπως ο σολομός του Ειρηνικού, το λαβράκι, η ρέγκα, η παλαμίδα του Ατλαντικού, η τσιπούρα, ο μπακαλιάρος, το σκουμπρί και ο σολομός. Δυστυχώς όμως, στον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 396/2005 δεν υπάρχουν θεσμοθετημένα ΑΥΕ για τα ψάρια.

Τα φυτοπροστατευτικά προϊόντα είναι εξαιρετικά επιβλαβή για τα ψάρια και άλλα θαλάσσια είδη που αποτελούν την τροφική αλυσίδα. Στα υδάτινα περιβάλλοντα η τοξικότητα των φυτοφαρμάκων προκαλούν θάνατο, αναπαραγωγική δυσλειτουργία, λέπτυνση των κελυφών των αυγών, καταστολή του ανοσοποιητικού συστήματος και άλλες επιπλοκές στην υγεία των ψαριών. Μακροχρόνια έκθεση των ψαριών σε φυτοφάρμακα θέτει τον ανθρώπινο πληθυσμό σε υψηλό κίνδυνο πρόσληψης τους μέσω της κατανάλωσης αυτών των ψαριών. Τα φυτοφάρμακα είναι δυνητικά τοξικά για τον άνθρωπο και μπορούν να έχουν οξείες και χρόνιες επιπτώσεις στην υγεία, ανάλογα με την ποσότητα και τους τρόπους με τους οποίους εκτίθεται ένα άτομο. Μπορεί να προκαλέσουν βραχυπρόθεσμες ασθένειες όπως ερεθισμό του δέρματος και των ματιών, ναυτία, ζάλη και πονοκεφάλους και μπορεί επίσης να έχουν χρόνιες επιπτώσεις όπως ο διαβήτης, το άσθμα και ο καρκίνος.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα φυτοφάρμακα βοηθούν τις αποδόσεις των καλλιεργειών και προστατεύουν τη δημόσια υγεία. Ωστόσο, για να βοηθηθούν οι καταναλωτές να μειώσουν την έκθεσή τους σε αυτά, συνιστάται να κάνουν πιο έξυπνες επιλογές αγορών, να μαγειρεύουν και να ξεφλουδίζουν τα προϊόντα πριν την κατανάλωση τους και να επιλέγουν φρούτα και λαχανικά που περιέχουν μικρότερες ποσότητες υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων.