Οι νέοι συσσωρεύονται στις πόλεις, αφήνοντας ανεκμετάλλευτο τον τεράστιο πλούτο των ορεινών μας περιοχών και τις ευκαιρίες που προσφέρουν. Πως η επιστήμη συναντά το Τρόοδος και τη γεωργία; Τι είναι το MoundMed Institute και πως μέσα από την Κοινή Αγροτική Πολιτική στηρίζονται οι δράσεις που θα «κρατήσουν» τους νέους στο βουνό;

Για το θέμα αυτό μιλήσαμε με την επιστημονική ομάδα του MountMed Institute.

Ποιος είναι ο ρόλος και ο στόχος του MountMed Institute;

Είμαστε ένα μη κυβερνητικό, μη κερδοσκοπικό ινστιτούτο έρευνας με έδρα το Τρόοδος που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία προσωπικοτήτων και επιστημόνων από την Κύπρο και  άλλες Ευρωπαϊκές χώρες, με εξειδίκευση στη βιώσιμη ορεινή ανάπτυξη. 

Η δημιουργία του Ινστιτούτου MountMed (ΙΜΜ) απορρέει από τη θετική συγκυρία αφενός της απόφασης της Κυπριακής Δημοκρατίας να αποκτήσει Εθνική Στρατηγική για την Ανάπτυξη των Ορεινών Κοινοτήτων (ΕΔΑΟΚ) της και να δημιουργήσει το θεσμό του Επιτρόπου των Ορεινών Περιοχών και αφετέρου τη δυναμική ενός Ευρωπαϊκού Συνεδρίου με θέμα «Ορεινές περιοχές μεγάλων μεσογειακών νήσων: ευρωπαϊκές προκλήσεις, εθνικές και περιφερειακές πολιτικές και τοπικοί μηχανισμοί».

Μέσα από την υποστήριξη κέντρων λήψης αποφάσεων, εφαρμογή πιλοτικών προγραμμάτων και εκπαιδευτικές δραστηριότητες βασική μας επιδίωξη να υποστηρίξουμε προσπάθειες και δράσεις αναζωογόνησης της ζωής στις ορεινές περιοχές. Σκοπός μας είναι να συμβάλλουμε με διεπιστημονικο τρόπο και απτά αποτελέσματα στην μετάβαση από μια παθητική πολιτική αντιστάθμισης των μειονεξιών του βουνού σε μια ενεργητική πολιτική βιώσιμης ενδογενούς ανάπτυξης και την ανάδειξη της ορεινής Κύπρου σε ελκυστικό τόπο κατοικίας, με διακριτή τοπική οικονομία υψηλής αξίας, βασισμένη στην κληρονομιά της και σε αρμονία με το φυσικό περιβάλλον.

Τι κατέδειξε η έρευνά σας; Ποιες ανάγκες διαπιστώνονται όσον αφορά τις ορεινές περιοχές;

Η στροφή των καταναλωτών προς την ποιότητα της διατροφής, των πολιτικών προς τοπική ανάπτυξη, την εδαφική συνοχή και την ενίσχυση της βιοποικιλότητας και τέλος του πλανήτη προς την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής αναγορεύουν το Τρόοδος ως μια περιοχή υψίστης στρατηγικής σημασίας για την επιβίωση του κυπριακού πληθυσμού.

Στο ΙΜΜ θελουμε να απεγκλωβίσουμε την περιοχή του Τροόδους από την παραδοσιακή προσέγγιση πως η ανάπτυξη θα έρθει από την πόλη η ακόμα απο την αντίληψη πως η ανάπτυξη κοινοτήτων και η προστασία του περιβάλλοντος είναι μη συγκλίνουσες και να συνεισφέρουμε με προτάσεις που προετοιμάζουν το Τρόοδος στην προσαρμογή σε συγχρονες παγκοσμιες προκλήσεις οπως η κλιματική αλλαγή.

Η νέα Κοινή Γεωργική Πολιτική (ΚΓΠ) σε συνδυασμό με άλλες ευρωπαϊκές πολιτικές (LEADER, smart villages κλπ) υποστηρίζουν στόχους και δράσεις στην κλίμακα του Τροόδους. Με βάση αυτό το ευνοϊκό περιβάλλον και σε συνεργασία με το οικοσύστημα πρωτοβουλιών πολιτών, κοινοτήτων του Τροόδους θελουμε να συνδιαμορφώσουμε νέες προοπτικές για το μέλλον του βουνού. Το βλέμμα μας είναι στραμμένο σε πρωτοβουλίες και δράσεις για την:

α) Αξιοποίηση των γαιοτόπων για παραγωγή αγροτροφίμων υψηλής προστιθέμενης αξίας. 

β) Υποστήριξη της οικοτεχνίας.

γ) Διαμόρφωση ορεινού τουριστικού προϊόντος του Τροόδους με την υποστήριξη ενός τοπικού συστήματος υποδοχής των επισκεπτών βασισμένο στην πολυκεντρικότητα της περιοχής

δ) Ενεργειακή αποκέντρωση και δικαιοσύνη.

Ποια η σημασία της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής και πως συμπορεύονται οι στόχοι σας;

Η νέα γενιά του Τροόδους μετακομίζει στις πόλεις και τα προάστια για να βρει εργασία, πρόσβαση σε υπηρεσίες και υποδομές και μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Με τους νέους να απομακρύνονται, οι αγροτικές περιοχές γερνάνε, η γεωργική δραστηριότητα φθίνει και η γη σταδιακά χερσοποιείται. 

Το διακύβευμα της εγκατάλειψης της γεωργίας είναι πολύπλοκο. Η ερήμωση των ορεινών κοινοτήτων αυξάνει την ευαλωτοτητα τους στις επιπτωσεις της κλιματικης αλλαγής. Αυτό έχει καταστροφικές επιπτώσεις όπως για παράδειγμα (που δυστυχώς γίνεται επίκαιρο κάθε καλοκαίρι)  στην αύξηση του κινδύνου για πυρκαγιές.

Η εγκατάλειψη της  γεωργικής γης στις ορεινές κοινότητες Τροόδους τα τελευταία 40 χρόνια είναι της τάξεως του 60%. Στοιχεία του ΚΟΑΠ υποδεικνύουν πως ο αριθμός των γεωργικών μονάδων στην Σολέας και Μαραθάσας πέρασε από 2068 το 2010, σε 989 το 2020. Σε ότι αφορά την κτηνοτροφία και σύμφωνα με στοιχεία των Κτηνιατρικών Υπηρεσιών (2020) και του ΣΥΚ (1985), στις ίδιες περιοχές ο αριθμός των κτηνοτροφικών μονάδων τα τελευταια 35 χρόνια έχει μειωθεί κατα 70%.

Η Κοινή Γεωργική Πολιτική αναγνωρίζει την άρρηκτη σχέση γεωργίας, περιβάλλοντος και κοινωνίας και προωθεί την αναζωογόνηση του πρωτογενούς τομέα. Μάλιστα στην Συνεδρίαση της Επιτροπής Παρακολούθησης του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020 και του Στρατηγικού Σχεδίου Κοινής Αγροτικής Πολιτικής που πραγματοποιήθηκε στις 2/6 στον Καλοπαναγιώτη, κ. Πέτρος Ξενοφώντος ανακοίνωσε την απόφαση του Υπουργείο Γεωργίας, Αγροτικής Ανάπτυξης και Περιβάλλοντος – Cyprus MOA να εγκρίνει όλες τις αιτήσεις που αφορούν την εγκατάσταση νέων γεωργών και υποστήριξη νέων γεωργικών επιχειρήσεων.

Η ενδυνάμωση του πρωτογενούς τομέα είναι καθοριστικής σημασίας στην κοινωνική και οικονομική αναγέννηση των ορεινών περιοχών και το Ινστιτούτο MountMed συμπορεύεται με τα παραπάνω μέτρα της ΚΓΠ με ολοκληρωμένη παρέμβαση για την ανοικοδόμηση της γεωργίας του Τροόδους υπο την επιστημονική καθοδήγηση του καθ. Δημήτρη Γούσσιου και με την υποστήριξη του Ιδρύματος Λεβέντη.

Πως μπορούν να στηριχθούν οι ορεινές περιοχές και να ενθαρρυνθούν οι νέοι να παραμείνουν και να δραστηριοποιούνται στην περιοχή;

Οι νέοι θα επιστρέψουν στις ορεινές περιοχές με νέα σενάρια ζωής που απολαμβάνουν τις αξίες του Τροόδους και τον πλούτο της γεωγραφίας του. Αυτο θα είναι εφικτό όμως μόνο αν η καθημερινότητα στο βουνό μπορεί να προσφέρει ίσες ευκαιρίες για οικονομική ασφάλεια, υγεία, εκπαιδευση και ψυχαγωγία για τον νέο, τον ηλικιωμένο και το παιδι. Αυτή η καθημερινότητα δεν αφορά την μίμηση της ζωής στην πόλη αλλα την ανάδειξη των προνομίων του υπαιθρου ορεινού χώρου, χωρίς ωστόσο να στερεί τον κάτοικο από τα πλεονεκτήματα της σύγχρονης ζωής. 

Λανθάνον δυναμικό σε αυτόν τον μετασχηματισμό αποτελεί η αναγέννηση της γεωργίας και κτηνοτροφίας κατα τρόπο σύγχρονο που διασφαλίζει το εισόδημα και εξέλιξη της νέας γενιάς,  ανταποκρίνεται στην διαφυλαξη της ανταγωνιστικότητας του πρωτογενούς τομέα, προστατεύει το περιβάλλον και διατηρεί ζωντανές τις αγροτικές περιοχές.

Το Τρόοδος χαρακτηρίζεται από πόρους, αγαθά και προϊόντα δυνητικά υψηλής προστιθέμενης αξίας. Ωστόσο υιοθέτηση ενός εντατικού προτύπτου γεωργικής ανάπτυξης ξένου και μη προσαρμόσιμου στις γεωγραφικές συνθήκες του Τροόδους, η έλλειψη μορφών συνεργασίας και συντονισμού έχουν αφήσει ανεκμετάλλευτο αυτούς τους αξιόλογους πόρους.

Σε αυτήν την βάση το Ινστιτούτο υλοποιεί 3-ετές πρόγραμμα με σειρά δράσεων για την ολοκληρωμένη υποστήριξη της εγκατάστασης νέων Γεωργών στις περιοχές Σολέας και Μαραθάσας. Αυτές τις μέρες διεπιστημονικη ομάδα ερευνητών σε συνεργασία με τοπικές κοινότητες και αγροτικές συλλογικότητες εντοπίζουν τα γεωργικά προϊόντα του Τροόδους που έχουν υψηλή διατροφική αξία με αναλύσεις που επιβεβαιώνουν τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά. Επόμενα βήματα περιλαμβάνουν την χαρτογραφηση της διαθέσιμης γεωργικής γής με ιδανικά εδαφολογικά και κλιματολογικά χαρακτηριστικά για την εγκατάσταση νέων γεωργών, εκπαιδεύσεις στο χωράφι για τις μεθόδους της αναγεννητικής γεωργίας και ποιμενικής κτηνοτροφίας, την κινητοποίηση και οργάνωση παραγωγών για την δημιουργία Συμμετοχικού Συστήματος Εγγύησης για αυθεντικά, ποιοτικά προϊόντα του Τροόδους και την δωρεάν εξατομικευμένη υποστήριξη σε νέους και υφιστάμενους γεωργούς για την οργάνωσή τους σε συλλογικά σχήματα και την υλοποίηση επενδυτικών σχεδίων.

Επιδιώκουμε την ανανέωση, ενίσχυση και οργάνωση των γεωργών οι οποίοι μέσα από την παραγωγή τους θα ενσωματώσουν επιπλέον γη με βιολογικές παραγωγές ή/και νέες μορφές εκμετάλλευσης της γης όπως η αναγεννητικη γεωργία και ποιμενική κτηνοτροφία στις κοιλάδες του Τροόδους. 

Ο Δημήτρης Γούσιος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΤΜΧΠΠΑ) και Διευθυντής του Εργαστηρίου Αγροτικού Χώρου. Ο Δημήτρης διετέλεσε επιστημονικός συντονιστής της Εθνικής Στρατηγικής για την Ανάπτυξη των Ορεινών Κοινοτήτων και είναι ιδρυτικό μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ινστιτούτου MountMed.

Η Δρ. Δήμητρα Γάκη είναι ερευνήτρια στο Εργαστήριο του Αγροτικού Χώρου (ΤΜΧΠΠΑ, ΠΘ) με ειδίκευση στην αγρο-οικονομία. Η Δήμητρα συντονίζει μια διεθνή πρωτοβουλία για την εφαρμογή της αναγεννητικής γεωργίας στην Ελλάδα. Επίσης συντονίζει τα ευρωπαϊκά προγράμματα του Εργαστηρίου καθώς και τη συμμετοχή του στην υποστήριξη της επιστημονικής επιτροπής και των δράσεων του ΜΜΙ.

Η Μελίνα Φιλίππου είναι η Εκτελεστική Διευθύντρια Έρευνας και Ανάπτυξης στο νεοσύστατο Ινστιτούτο Έρευνας και Ανάπτυξης για τις Μεσογειακές Νησιώτικες Ορεινές Περιοχές, MountMed Institute. Προτού αναλάβει αυτόν τον ρόλο η Μελίνα ήταν Ιδρυτικη Διευθύντρια Προγραμμάτων στο ερευνητικό εργαστήριο Future Heritage Lab του Τμήματος Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας στο ΜΙΤ. Η πρακτική της έχει βραβευθεί από το Horowitz Foundation for Social Policy και το Holcim Foundation for Sustainable Construction, έχει εκτεθεί στην Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής στην Βενετία και παρουσιαστεί στην εφημερίδα The Guardian και NPR radio. Είναι συν-επιμελήτρια του βιβλίου Design to Live από τον εκδοτικό οίκο MIT Press