Ανησυχητικά αυξητικές τάσεις καταγράφουν τόσο διεθνώς όσο και εγχώρια τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Βάσει έρευνας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, ποσοστό 7,8% των μαθητών στην Κύπρο έχουν πέσει θύματα bullying, ενώ το 4,3% έχει εκφοβίσει άλλα παιδιά. Την ίδια ώρα, όλο και πιο συχνά βλέπουν το φως της δημοσιότητας περιπτώσεις διαδικτυακού εκφοβισμού, καθιστώντας τον ένα ρεαλιστικό κίνδυνο για κάθε μαθητή/τρια. Με το φαινόμενο να αποκτά ανά τα χρόνια πιο βίαια και σκληρά χαρακτηριστικά, αρμόδιες υπηρεσίες, σχολικές μονάδες και γονείς, αναζητούν τη φόρμουλα πρόληψης, έγκαιρου εντοπισμού αλλά και αντιμετώπισης εκφοβιστικών συμπεριφορών. 

«Ο εκφοβισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που συχνά διαστρέφει την αυτοεικόνα και την αυτοεκτίμηση του παιδιού, οδηγώντας σε συμπεριφορικές αλλαγές που αντανακλούν τόσο τον εσωτερικό του κόσμο όσο και τη σχέση του με τον εξωτερικό», αναφέρει μιλώντας στο AlphaNews.Live, o Σχολικός Ψυχολόγος, Γιώργος Πογιατζής. 

Ποια σημάδια στη συμπεριφορά ενός παιδιού θα πρέπει να ανησυχήσουν τον γονέα;

Για να κατανοήσουμε σε βάθος τα σημάδια εκφοβισμού στη συμπεριφορά ενός παιδιού, είναι απαραίτητο να εξετάσουμε την πολυεπίπεδη φύση των ενδείξεων αυτών, οι οποίες συνήθως συνδέονται με συναισθηματικά, ψυχολογικά και κοινωνικά στρώματα της προσωπικότητας του παιδιού.

Αλλαγές στη συμπεριφορά ή και στη συνηθισμένη καθημερινότητα

Τα πρώτα σημάδια εκφοβισμού συχνά εκδηλώνονται με σημαντικές αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου και της διατροφής. Ένα παιδί που παλαιότερα κοιμόταν άνετα μπορεί να εμφανίσει διαταραχές ύπνου, όπως αϋπνία ή υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, λόγω των εφιαλτών και της επίμονης συναισθηματικής έντασης. Οι αλλαγές στη διατροφή μπορεί να περιλαμβάνουν είτε μείωση της όρεξης είτε αυξημένη κατανάλωση τροφής, καθώς το παιδί προσπαθεί να αποσπάσει τη σκέψη του από την αρνητική εμπειρία.

Πτώση στην σχολική απόδοση

Η σχολική απόδοση ενός παιδιού που υφίσταται εκφοβισμό μπορεί να σημειώσει απότομη πτώση/αλλαγή, καθώς οι μαθησιακές ικανότητές του επηρεάζονται από τη συναισθηματική και ψυχολογική πίεση. Το άγχος και η ανασφάλεια καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της σκέψης του, μειώνοντας τη δυνατότητά του να συγκεντρωθεί και να αποδώσει αποτελεσματικά. Ανεκπλήρωτες εργασίες, μείωση της συμμετοχής στην τάξη και μια γενικότερη αποφυγή των μαθησιακών απαιτήσεων μπορεί να υποδηλώνουν την ύπαρξη ενός βαθύτερου συναισθηματικού φορτίου. Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε ότι συγκρίνουμε τον μαθητή με τον εαυτό του, και τονίζεται η αλλαγή της δικής του επίδοσης.

Αποφυγή/απόσυρση κοινωνικών δραστηριοτήτων ή και σχολείου

Η αποφυγή του σχολείου και άλλων κοινωνικών δραστηριοτήτων αποτελεί συνήθη αντίδραση, καθώς το παιδί βιώνει το περιβάλλον αυτό ως ανασφαλές ή εχθρικό. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να εμφανιστεί με τη μορφή συχνών παραπόνων για αδιαθεσία ή αιτήματα να μείνει στο σπίτι, χωρίς να υπάρχει προφανής εξήγηση.

Ειδικότερα, το σχολικό περιβάλλον μπορεί να λειτουργεί ως επίκεντρο συναισθηματικής πίεσης, και η αποφυγή του αναδεικνύει την απογοήτευση και τον φόβο που βιώνει το παιδί μπροστά στο ενδεχόμενο συνάντησης με τους θύτες. Ενώ παράλληλα παρατηρείται και συναισθηματική απόσυρση από την οικογένεια και τους φίλους, καθώς το παιδί αισθάνεται ότι ο περίγυρος δεν το κατανοεί ή δεν μπορεί να το προστατεύσει. Η συναισθηματική αυτή απόσυρση μπορεί να πάρει τη μορφή μειωμένης επικοινωνίας, απομόνωσης στο δωμάτιο, ή άρνησης συμμετοχής σε οικογενειακές δραστηριότητες. Σε αυτό το πλαίσιο, η συναισθηματική αστάθεια και οι απότομες συναισθηματικές εκρήξεις μπορεί να αποτελούν αντιδράσεις στο αίσθημα απομόνωσης και ανικανότητας να διαχειριστεί το παιδί την κατάσταση.

Σωματικά Συμπτώματα Χωρίς Ιατρική Εξήγηση

Ο εκφοβισμός μπορεί να εκφραστεί μέσα από ανεξήγητα σωματικά συμπτώματα, όπως πονοκεφάλους, πόνους στο στομάχι ή γενική κόπωση. Το άγχος και ο ψυχολογικός πόνος που βιώνει το παιδί συχνά εκδηλώνονται σωματικά, καθώς το σώμα απορροφά και εκφράζει το συναισθηματικό φορτίο. Η απουσία σαφούς ιατρικής διάγνωσης για αυτά τα συμπτώματα εντείνει την ανάγκη για παρακολούθηση και κατανόηση του εσωτερικού αγώνα που αντιμετωπίζει το παιδί.

Αλλαγές στις Διαπροσωπικές Σχέσεις

Οι αλλαγές στις σχέσεις με συνομηλίκους ή και οικογένεια συχνά αντανακλούν τις εσωτερικές ανησυχίες του παιδιού. Ένα παιδί που υφίσταται εκφοβισμό μπορεί να γίνει απόμακρο, αποφεύγοντας όχι μόνο τους θύτες/εκφοβιστές αλλά και άλλες σχέσεις που προηγουμένως το ευχαριστούσαν. Οι φιλίες του μπορεί να μεταβληθούν ή να περιοριστούν σε λίγες, ανασφαλείς σχέσεις. Αυτές οι κοινωνικές αλλαγές αντικατοπτρίζουν την αίσθηση του παιδιού ότι οι διαπροσωπικές σχέσεις ενέχουν επικινδυνότητα και ότι η συναισθηματική του ασφάλεια είναι διακύβευμα.

Διαταραχές της Αυτοεκτίμησης και του Εαυτού

Ο εκφοβισμός πλήττει βαθιά την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθηση του παιδιού, ιδιαίτερα όταν το φαινόμενο είναι παρατεταμένο. Ένα παιδί μπορεί να εμφανίσει εκφράσεις αυτοκριτικής, υποτιμητικά σχόλια για τον εαυτό του ή και μειωμένη εμπιστοσύνη στις ικανότητές του. Η διαρκής πίεση των εκφοβιστικών συμπεριφορών διαμορφώνει αρνητική αυτο-εικόνα και υπονομεύει την αντίληψή του για την αξία του ως άτομο.

Εμφάνιση Επιθετικών ή Αποδιοργανωμένων Συμπεριφορών

Σε ορισμένες περιπτώσεις, το παιδί μπορεί να παρουσιάσει επιθετική ή αποδιοργανωμένη συμπεριφορά, η οποία λειτουργεί ως άμυνα ή αντίδραση στην καταπίεση που δέχεται. Η εκδήλωση θυμού ή η επιθετική στάση προς άλλους ίσως αποτελεί έκφραση της έντονης απογοήτευσης και του πόνου που νιώθει, καθώς δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τους εκφοβιστές του. Αυτή η επιθετικότητα ή η διατάραξη της καθημερινότητας επιτείνει την ανάγκη για διερεύνηση των βαθύτερων αιτίων που ωθούν το παιδί σε τέτοιες αντιδράσεις.

Πώς ένας γονέας θα εκμαιεύσει την αλήθεια από το παιδί του χωρίς να το πιέσει;

Χρειάζεται να διαμορφώσει ένα περιβάλλον απόλυτης συναισθηματικής αποδοχής και ασφάλειας. Αυτή η διαδικασία δεν είναι στιγμιαία, αλλά αποτελεί μια μακροχρόνια προσέγγιση που ενθαρρύνει τη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ γονέα και παιδιού, διευκολύνοντας τη διάνοιξη της επικοινωνίας.

Καλλιέργεια ασφαλούς επικοινωνίας μέσω διακριτικότητας και υπομονής

Η ενθάρρυνση ενός παιδιού να μιλήσει για κάτι τόσο προσωπικό, όπως ο εκφοβισμός, απαιτεί από τον γονέα όχι μόνο να αποφεύγει την πίεση, αλλά και να επιδείξει διακριτικότητα, αναγνωρίζοντας ότι η συναισθηματική ωρίμανση του παιδιού καθορίζει τον τρόπο έκφρασης και κατανόησης της κατάστασης. Η χρήση ανοιχτών ερωτήσεων – όπως, «Υπάρχει κάτι που να σε δυσκολεύει στο σχολείο;» ή «Υπάρχει κάτι που θα ήθελες να μοιραστείς μαζί μου;» – αποφεύγει να τοποθετεί το παιδί σε θέση απολογίας ή αυτοκριτικής. Με αυτόν τον τρόπο, το παιδί αντιλαμβάνεται ότι μπορεί να εκφραστεί χωρίς να νιώσει ένοχο ή υπεύθυνο για όσα συμβαίνουν.

Σταδιακή αποκάλυψη συναισθημάτων μέσω τακτικών στιγμών οικειότητας

Η αποκάλυψη της συναισθηματικής αλήθειας δεν μπορεί να επιτευχθεί σε στιγμές έντασης ή ξαφνικών ερωτήσεων, αλλά απαιτεί τη δημιουργία τακτικών στιγμών οικειότητας, όπως την ώρα του φαγητού, του διαβάσματος ή των κοινών δραστηριοτήτων. Κατά τη διάρκεια αυτών των στιγμών, οι γονείς μπορούν να χρησιμοποιήσουν την προσωπική αφήγηση ως εργαλείο: να μοιραστούν εμπειρίες ή συναισθήματα από τη δική τους παιδική ηλικία, κάτι που μπορεί να βοηθήσει το παιδί να κατανοήσει ότι και οι γονείς βιώνουν ανάλογες δυσκολίες και είναι πρόθυμοι να το στηρίξουν. Επίσης, σημαντικό είναι να σεβόμαστε τη χρονική διαδικασία που απαιτείται για να ανοιχτεί το παιδί και να επιτρέψει στον εαυτό του να ακούει χωρίς να διακόπτει. Μην ξεχνάμε ότι ο εκφοβισμός επηρεάζει βαθιά τη συναισθηματική ασφάλεια του παιδιού, και η βιασύνη του γονέα μπορεί να εκληφθεί από το παιδί ως αδυναμία του γονέα να το κατανοήσει. Ως γονείς πρέπει να αναμένουμε, ότι το παιδί θα μιλήσει στον δικό του χρόνο, όποτε αισθανθεί ότι μπορεί να μοιραστεί την εμπειρία του χωρίς φόβο.

Αποφυγή υπερπροστατευτικότητας και απογοήτευσης

Ο εκφοβισμός μπορεί να επιφέρει άμεσα συναισθήματα θλίψης, θυμού ή αβεβαιότητας στους γονείς, που όμως είναι απαραίτητο να παραμείνουν κρυφά. Η υπερπροστατευτική αντίδραση ή η έκφραση απογοήτευσης μπορεί να δημιουργήσει αίσθημα ντροπής στο παιδί, κάτι που λειτουργεί αποτρεπτικά ως προς το να ανοιχτεί. Ο γονέας οφείλει να είναι συναισθηματικά σταθερός και να αποφεύγει τις επιδείξεις υπερβολικής αντίδρασης, ώστε το παιδί να αισθάνεται ότι δεν θα το εκθέσει σε περισσότερες εντάσεις.

Δημιουργία μιας Αφήγησης Ενσυναίσθησης και Κατανόησης

Ο γονέας πρέπει να αποφύγει τις διαστρεβλώσεις ή την ερμηνεία των γεγονότων για λογαριασμό του παιδιού, αφήνοντας τον χώρο στο παιδί να ορίσει τη δική του οπτική.

Χρήση Συμβολικών και Εκφραστικών Τρόπων Αφήγησης

Η αλήθεια δεν αποκαλύπτεται πάντα με άμεσα λόγια, ιδιαίτερα σε παιδιά που μπορεί να μην είναι έτοιμα να περιγράψουν την εμπειρία τους με ακρίβεια. Η παροχή εναλλακτικών τρόπων έκφρασης – όπως ζωγραφική, αφήγηση ιστοριών ή παιχνίδι ρόλων – βοηθά το παιδί να εξωτερικεύσει τη συναισθηματική του κατάσταση με συμβολικό τρόπο, κάτι που μπορεί να οδηγήσει στην αποκάλυψη κρυφών ανησυχιών. Αυτές οι μέθοδοι δίνουν στο παιδί τη δυνατότητα να εκφράσει τον πόνο και το άγχος του έμμεσα, χωρίς να νιώθει ότι εκτίθεται.

Διαβάστε το δεύτερο μέρος της συνέντευξης «Σχολικός εκφοβισμός: Η αντιμετώπιση συναισθημάτων του παιδιού και του γονέα» τη Δευτέρα 28/10.