Τις τελευταίες ημέρες είμαστε μάρτυρες ενός πολέμου στην Ευρώπη. Μια εισβολή της οποίας την εξέλιξη είμαστε σε θέση να βλέπουμε σε ζωντανή μετάδοση από την οθόνη του κινητού ή του υπολογιστή μας. Την ίδια ώρα, οι εξελίξεις και η διπλωματία λαμβάνουν χώρα μέσα από τα social media.

Πως επηρεάζουν τα social media την πορεία του πολέμου και τι σημαίνει αυτό για την εποχή στην οποία ζούμε. Για να απαντήσουμε τα ερωτήματα αυτά αποταθήκαμε στην Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στοΤμήμα ΕΣΔ του ΤΕΠΑΚ Βίκυ Τρίγκα.

Παρατηρούμε τις εξελίξεις στην Ουκρανία να διαδραματίζονται σε πάρα πολύ γοργούς ρυθμούς, με διπλωματία μέσω social media και άμεση απάντηση σε δηλώσεις. Βλέπουμε επίσης τον Ουκρανό Πρόεδρο να χρησιμοποιεί τα social media για να απευθυνθεί στο λαό. Πως σχολιάζετε;

Νομίζω ότι αυτό είναι αναμενόμενο για δύο λόγους: Αφενός στον πόλεμο χρησιμοποιούμε οποιοδήποτε διαθέσιμο μέσο υπάρχει ώστε να μεταδώσουμε το μήνυμά μας και να επικοινωνήσουμε με τον υπόλοιπο κόσμο. Τα κοινωνικά μέσα αποτελούν ίσως το πιο δημοφιλές μέσo, επομένως είναι αυτά που χρησιμοποιήθηκαν πρωταρχικά. Αφετέρου δεν είναι η πρώτη φορά που τα κοινωνικά μέσα χρησιμοποιούνται ως βασικά μέσα επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης. Η Αραβική Άνοιξη αποτελεί το πιο τρανταχτό παράδειγμα χωρίς να είναι το μοναδικό (πχ. γεγονότα εξεγέρσεων κοινωνικών ομάδων ή διαμαρτυριών σε διάφορες χώρες). Από την εποχή της Αραβικής Άνοιξης βέβαια μέχρι και τον πόλεμο στην Ουκρανία σίγουρα εντοπίζουμε σημαντικές διαφορές καθώς σήμερα μιλάμε για μία άλλη κλίμακα χρήσης των κοινωνικών μέσων (περισσότεροι χρήστες, περισσότερες εφαρμογές, περισσότερα μέσα) και από την άλλη παρατηρούμε ότι η ίδια η κυβέρνηση της Ουκρανίας κάνει ευρεία χρήση των μέσων σε αντίθεση με την Αραβική Άνοιξη όπου το καθεστώς προσπάθησε να τα κλείσει.

Λόγω ακριβώς της ταχύτητας αυτής, έχουμε και πολύ αυξημένα fake news, γιατί συμβαίνει αυτό και πως τα αναγνωρίζουμε;

Ιστορικά η παραπληροφόρηση αλλά και η προπαγάνδα αποτελούν βασικά εργαλεία σε έναν πόλεμο και χρησιμοποιούνται από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές. Επομένως αν παρατηρούνται και από τα κοινωνικά μέσα αυτό είναι απολύτως κατανοητό. Ας μην ξεχνάμε ότι υπάρχουν πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια πολέμων όπως πχ. τον βουτηγμένο στο πετρέλαιο κορμοράνο να προσπαθεί να επιζήσει στα μολυσμένα νερά του Περσικού Κόλπου κατά τη διάρκεια του πολέμου των Αμερικανών το 1991 στην περιοχή, που είχε προβάλλει το CNN και όπως αποδείχτηκε ήταν πουλί από ζωολογικό κήπο που καμουφλαρίστηκε για τις ανάγκες του γυρίσματος από το κανάλι.

Θα ήταν λοιπόν κάποιος αφελής να πιστεύει όλες τις πληροφορίες που διακινούνται από τα κοινωνικά μέσα. Ωστόσο με δεδομένη τη ραγδαία ροή ειδήσεων και πληροφοριών είναι επίσης αδύνατος ο έλεγχος όλων αυτών. Θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τον διττό ρόλο των κοινωνικών μέσων και να τα θεωρούμε και ως λύση και ως πρόβλημα στην παραπληροφόρηση και θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση πριν λίγες μέρες όταν είχε κυκλοφορήσει η πληροφορία ότι η Ρωσία είχε χακάρει το Ουκρανικό Υπουργείο Πληροφοριών. Αυτό ήταν ψευδής είδηση. Ο Πρόεδρος Ζελένσκι εκμεταλλευόμενος τα κοινωνικά μέσα και ειδικότερα το Facebook διέψευσε την είδηση άμεσα.

Πως σχολιάζετε το γεγονός ότι βλέπουμε από τους τηλεοπτικούς μας δέκτες σε ζωντανή μετάδοση πολλές φορές την εξέλιξη της εισβολής;

Εντυπωσιακό, αναμενόμενο αλλά και ιδιαίτερο. Ήδη αναλυτές έχουν ορίσει αυτό τον πόλεμο ως τον πρώτο πόλεμο με live μεταδόσεις από το πεδίο της μάχης. Η απευθείας μετάδοση της μάχης μέσω κινητού σε πολύ γρήγορο χρονικό διάστημα σε εκατομμύρια ανθρώπους ουσιαστικά σημαίνει ότι εκατομμύρια άνθρωποι μπορούν να βιώσουν κατ’ουσίαν μέσω της ψηφιακής πραγματικότητας τις συμπλοκές, την αιματοχυσία, την ένταση, την αγωνία, τα γεγονότα του πολέμου. Αν το αναλογιστεί κανείς αυτό, είναι εκπληκτικό κι ανατριχιαστικό.

Ποια τα οφέλη και ποιοι οι κίνδυνοι από την τόσο άμεση ενημέρωση;

Ένα από τα οφέλη είναι οι πολλές πληροφορίες που ανταλλάσσονται, από τις οποίες οι περισσότερες μπορούν να διασταυρωθούν. Το είδαμε άλλωστε σε αρκετές περιπτώσεις τις τελευταίες μέρες. Οποιοσδήποτε δηλαδή βρίσκεται στο πεδίο πολέμου κι έχει κινητό τηλέφωνο είναι αυτή την στιγμή εν δυνάμει πολεμικός ανταποκριτής. Επίσης παρακολουθούμε ζωντανά απίστευτές εικόνες, κατανοώντας καλύτερα την κατάσταση, ενισχύοντας έτσι την εμπάθεια μας προς την μία ή την άλλη πλευρά.  Το πρόβλημα όμως είναι η αξιοπιστία των πληροφοριών κάτι που βεβαίως ήταν πρόβλημα στα κοινωνικά μέσα και πριν τον πόλεμο. Ίσως αξίζει τον κόπο να σημειώσουμε πως οι τελευταίες εκτιμήσεις των αναλυτών φαίνεται να συγκλίνουν πως η παραπληροφόρηση αποδεικνύεται μάλλον η ‘αχίλλειος πτέρνα’ του Πούτιν  καθώς η μέχρι τώρα αναμετάδοση του πολέμου από τα κοινωνικά μέσα εκθέτουν αρνητικά τις πληροφορίες που έχουν δοθεί από την Ρωσία. Μένει να δούμε πως θα εξελιχθεί η κατάσταση χωρίς πολλές δυνατότητες πρόβλεψης.

Τι σημαίνει στην πράξη αυτή η επικοινωνία και η μετάδοση εικόνων; Σε ποιον βαθμό μπορούν να ορίσουν και επί του εδάφους τις εξελίξεις;

Το αν μπορεί να επηρεαστούν οι εξελίξεις από την πληροφόρηση μέσω των κοινωνικών μέσων είναι κάτι που δεν μπορούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα. Αυτό όμως που μπορούμε να σκεφτούμε είναι σίγουρα οι έμμεσες επιπτώσεις που προκύπτουν. Θα αναφέρω κάποιες. Την ενίσχυση ενός συναισθήματος περηφάνειας, αλληλεγγύης σε κάθε μία πλευρά που μάχεται μέσω μηνυμάτων, βίντεο, εικόνων. Επιπλέον τη διάδοση πληροφοριών που αφορούν την προστασία ή την χρήση συγκεκριμένων μέσων για τη διαφυγή ή τη διάσωση. Οι Ουκρανοί μοίρασαν μέσω των κοινωνικών μέσων μία σειρά από βίντεο με οδηγίες για κατασκευή οδοφραγμάτων, βομβών μολότοφ, κ.α. Κάποιες άλλες φορές στέλνονται πληροφορίες για ανταρτοπόλεμο μέσω των μέσων. Η γενικότερη κινητοποίηση κι ευαισθητοποίηση για ανθρωπιστική βοήθεια.

Η πιο βασική ωστόσο συνέπεια είναι κατ’ εμέ είναι η διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Η απευθείας μετάδοση μιας πραγματικότητας εκτός του ότι μπορεί να λειτουργήσει ως απόδειξη πράξεων μπορεί ταυτόχρονα να κάνει επίκληση στο συναίσθημα των χρηστών σε βαθμό που να επηρεάσει ραγδαία τις απόψεις τους και κατ’ επέκταση την κοινή γνώμη, κάτι που επίσης γνωρίζουμε ότι παίζει καθοριστικό ρόλο στον πόλεμο. Είναι άλλωστε από τις λίγες φορές που η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη στο σύνολό της είναι ξεκάθαρα υπέρ της Ουκρανίας. Ταυτόχρονα, δεν μπορούμε να προβλέψουμε την στάση της κοινής γνώμης κι αν το κύμα συμπάθειας και συμπαράστασης προς τον ουκρανικό λαό και την κυβέρνηση θα ήταν το ίδιο αν είχαμε την μετάδοση του πολέμου μόνο από τα παραδοσιακά μέσα.